Gözlənilən Mehdi ağlasığılmaz xüsusiyyətlərlə, -adətullaha zidd olaraq- gəlməyəcək
Hz. Mehdi insanların, istəsələr də, istəməsələr də iman etməyə məcbur qalacaqları kimi bir görünüş içərisində ortaya çıxmayacaq. Tam tərsinə hz. Mehdinin məqbul və adətullaha uyğun bir görünüşü və buna yenə adətullaha uyğun, məqbul bir həyatı olacaq. Onsuz da bu səbəblə,hz. Mehdi xalq arasında asanca tanına bilməyəcək, ancaq zamanla fərq ediləcək. Bədiüzaman Səid Nursinin də söylədiyi kimi, “yaxın tələbələri belə, ancaq imanın nuruyla; ona diqqət yetirdiklərində hz. Mehdini dərk edəcəklər”.
“Məgər kafirlər o Saatın qəfildən onlara gəlməsindən başqa bir şeymi gözləyirlər? Artıq onun əlamətləri gəlmişdir. O Saat onlara gəlib yetişdiyi zaman ibrət almaları nəyə yarayar? (Məhəmməd surəsi, 18) ayəsinin bir nöqtəsi (incə mənası), bu zamanda mömün insanlardan cahil olanların əqidəsi (xalqdan möminlərin iman səviyyəsini) və şübəhattan mühafizə (şübhə və tərəddüdlərdən qorumaq) üçün yazılmışdır. Axırzamanda baş verəcək hadisədə (reallaşacaq olan hadisələrə) dair hədislərin bir qismi mütəşabihatı–Quraniya (bənzətmələrlə izah edilən Quran ayələri) kimi dərin mənaları var.
Muhkəmat (Quranın, şərhə gərək qalmayacaq şəkildəki açıq ayələri) kimi təfsir edilməz (şərh olunmaz) və hər kəs bilə bilməz. Bəlkə təfsir yerində (açıqlamaq yerinə) şərh edərlər (başqa bir şəkildə şərhlər gətirərlər).... “Kitabı sənə nazil edən Odur. O Kitabın bir qismi mənası aydın ayələrdir ki, bunlar da Kitabın anasıdır. Digərləri isə mənası aydın olmayan ayələrdir. Qəlblərində əyrilik olanlar fitnə-fəsad törətmək və istədikləri kimi yozmaq məqsədilə mənası aydın olmayanın ardınca düşərlər. Onun yozumunu isə Allahdan başqa heç kəs bilməz. Elmdə qüvvətli olanlar isə deyərlər: “Biz onlara iman gətirdik, hamısı bizim Rəbbimizdəndir”.
Bunu isə ancaq ağıl sahibləri dərk edərlər. (Ali İmran surəsi, 7) sirriylə, hadisəsindən (ortaya çıxışından) sonra şərhləri (həqiqi mənaları) aydın olar və murad (nəzərdə tutulanın) nə olduğu bilinər ki, elmdə rasih olanlar (elmdə dərinləşmiş; dini məlumatları möhkəm və qüvvətli olanlar), “Kitabı sənə nazil edən Odur. O Kitabın bir qismi mənası aydın ayələrdir ki, bunlar da Kitabın anasıdır. Digərləri isə mənası aydın olmayan ayələrdir. Qəlblərində əyrilik olanlar fitnə-fəsad törətmək və istədikləri kimi yozmaq məqsədilə mənası aydın olmayanın ardınca düşərlər. Onun yozumunu isə Allahdan başqa heç kəs bilməz. Elmdə qüvvətli olanlar isə deyərlər: “Biz onlara iman gətirdik, hamısı bizim Rəbbimizdəndir”. Bunu isə ancaq ağıl sahibləri dərk edərlər. (Ali İmran surəsi, 7) deyib o gizli həqiqətləri göstərərlər (ortaya çıxararlar). (Şüalar, 5.şua, səh. 578)
Birinci nöqtə: İman və təklif (məsuliyyət), ixtiyar dairəsində (iradə və bir şeyi seçim edə bilmə gücü baxımından) bir imtahan, bir təcrübə, bir müsabiqə (yarışma) olduğundan, pərdəli (üstüörtülü) və dərin və tədqiq (araşdırma) və təcrübəyə möhtac olan nəzəri məsələləri (tələb edən nəzəri mövzuları) əlbəttə, bədihi (çox diqqətə çarpan və açıq) olmaz. Və hər kəs istər-istəməz təsdiq edəcək (hər kəsin qəbul edəcəyi şəkildə) dərəcədə zəruri (lazımlı) olmaz. Əbu Bəkrlər ala-i illiyyinə (ucaların ən ucasına) çıxsınlar və Əbu Cəhllər esfeli safılına (alçaqların ən aşağısına) düşsünlər. İxtiyar qalmazsa (insandakı bir şeyi seçim edə bilmə gücü yəni iradə ortadan qalxsa) təklif ola bilməz (o zaman adamın məsuliyyəti də qalmaz).
Və bu sirr və hikmət üçündür ki, möcüzələr seyrək və nadir verilər (çox nadir olaraq möcüzə reallaşar). Həm darı-təklifdə (dünyadakı imtahan mühitində) gözlə görünəcək olan əlaməti qiyamət (qiyamətin qopmasını xəbər verən şərtlər) və eşratı-saat (qiyamətin qopmasını xəbər verən ifadə edilər), bir qisim mütəşabihai-Quraniyyə (Qurandakı, hökmü açıq olmayan, şərh olunması lazım olan ayələr) kimi bağlı və şərhli (şərh tələb edəcək şəkildə) olur.
Tək, Günəşin məğribdən çıxması (Qərbdən doğulması) bedahet dərəcəsində (çox açıq bir şəkildə) hər kəsi təsdiqə məcbur etdiyindən (hər kəsin görüb inanacağı bir hadisə olacağından), tövbə qapısı bağlanar; daha tövbə və iman məqbul olmaz (bu hadisə reallaşdıqdan sonra, Allah qatında adamın tövbəsi və iman etməsi qəbul edilməz). Çünki Əbu Bəkrlər, Əbu Cəhllər ilə təsdiqdə birlikdə olarlar (o zaman yaxşılar da pislər də bu həqiqətləri qəbul edər və hər ikisi də eyni mövqedə olmuş olar). Hətta həzrəti İsa əleyhissalamın nüzulu (ikinci dəfə yer üzünə enişi) belə və özü İsa əleyhissalam olduğu, nuru imanın diqqətiylə bilinər (iman gözüylə, iman nuruyla fərq edilə bilər); hər kəs bilə bilməz.
İkinci nöqtə: Peyğəmbərə bildirilən ümid edəri qeybiyə (qeybə aid, bilinməyən işlərin və inkişafların) bir qismi təfsil ilə (təfərrüatlarıyla) bildirilər. Bu qisimdə heç qənaət edilməz və qarışa bilməz. Quranın və hədisi-qüdsinin (Peyğəmbərimiz (s.ə.v)-in nəql etdiyi, Allahın Quranın xaricindəki sözlərininin iştirak etdiyi hədislərin) muhkəmatı (şərhə gərək qalmayacaq şəkildə açıq olanları) kimi. Və digər bir qismi icmal ilə (xülasə olaraq) bildirilər, təfsilat (təfərrüatları) və təsviratı (təsvir və izahatları) onun ictihadına həvalə edilər (dayanan qəti olaraq hökm ifadə edilməyən mövzular olması səbəbiylə- Peyğəmbərin, Quran və hədisə söykənərək açıqlayıb hökm verməsinə buraxılar).
İmana girməyən hadisatı kevniyəyə (imani mövzuların xaricində qalan, kainatda reallaşan hadisələrə) və hadisələri istiqbaliyəyə (gələcəkdə meydana gələcək hadisələrə) dair hədislər kimi. Bu qisimdə, Peyğəmbərimiz (s.ə.v) bəlağətiylə (məqsədə və şərtlərə ən uyğun olacaq şəkildə etdiyi; gözəl, yerində, məqsədəuyğun və hikmətli izahatlarıyla) -təmsillər surətində (müqayisə etmə şəklindəki bənzətmələrlə) – sirri təklif hikmətinə müvafiq (imtahanın sirrinə uyğun olaraq) təfsil və təsvir edər (mövzuları təfərrüatlı olaraq izah edər və bunları nümunələrlə açıqlayar). Məsələn: Bir söhbətdə dərin bir səs-küy eşidildi. Fərman etdi ki: “Bu səs-küy, yetmiş ildən bəri Cəhənnəm tərəfinə diyirlənən bir daşın bu dəqiqədə Cəhənnəmin dibinə çatıb düşməsinin səs-küyüdür.” Bu qarib xəbərdən beş-altı dəqiqə sonra biri gəldi dedi: “Ya Rəsulullah! Yetmiş yaşında olan filan münafiq vəfat etdi, Cəhənnəmə getdi.” (Müslim: Cennet, 31, hadisno: 2844; Müsned, 3:341, 346) (Bu nümunə,) Peyğəmbərin yüksək beliganə-kəlamının (qüsursuz, yerində; hala və vəziyyətə uyğun şəkildə söylədiyi sözünün) şərhini (şərhini və açıqlamasını) göstərdi.
Üçüncü nöqtə: İki Nöqtədir. Birincisi: Təşbehlər və təmsillər surətində (bənzətmələr və müqayisə etmə tərzində nümunələr istifadə edilərək) rəvayət edilən (nəql edilən) bir qisim hədislər, müruru–zamanla (aradan zaman keçdikcə) avamın nəzərində (xalq arasında) həqiqət dərk edildiyindən (xaricdən görünən mənasıyla doğru olaraq qəbul edildiyindən) nəhayət razı çıxmır (bəhs edilən hədislər, reallaşan hadisələrlə uyğun görünməmişdir).
Eyni həqiqət (həqiqətin özü) olduğu halda nəhayət razılaşması görünmür (hadisələrin əslində, hədislərdə izah edilənlərlə tamamilə eyni olduğu fərq edilə bilmir). İkincisi: Bir qisim hədislər, islamların əksəriyyəti nöqtəsində (müsəlmanların əksəriyyət olduğu) və ya hökuməti islamiyyənin və ya mərkəzi xilafətin nöqtə–i nəzərində vürud etdiyi (İslam əxlaqının yaşandığı və ya xilafətin mərkəzinin olduğu yerə istiqamətli olduğu) halda, ümumi Əhli–dünyaya şamil (bütün insanlara istiqamətli olduğu) zənn edilmiş və bir cəhətdə xüsusi olduğu halda (müəyyən bir seqmentə xüsusi olduğu halda), küllü və amm dərk edilmiş (bütün insanları içinə alan və ümumi bir xüsus olaraq qəbul edilmişdir).
Dördüncü nöqtə: Əcəl və ölüm (ölüm vaxtı və ölüm) kimi, ümid edəri qeybiyə çox hikmət və məsləhət cəhətiylə gizli qaldığı misilli (bilinməyən işlərin bir çox hikmət və məqsədə istiqamətli olaraq gizli qalması kimi), dünyanın sekeratı və məhvi (dünyanın can çəkmə anı və ölümü) və növü–bəşərin və cinsi heyvanın (insanların və heyvanların) əcəli və vəfatı (ölümü) olan qiyamət belə çox məsləhətlər üçün (bir çox fayda və hikmətlə) gizlənilmiş…
… Həm əgər müəyyən olsa (əgər bu mövzular açıq olaraq bilinsəydi), bir qisim həqaiki-imaniyə (imanın bəzi əsasları və həqiqətləri) bədahət dərəcəsinə girər (çox açıq və ictimai bir şəkildə görünəcək hala gələr), hər kəs istər-istəməz təsdiq edər (bütün insanlar bu həqiqətlərə inanıb iman edərdilər). Qoca (vicdan istifadə edilərək bir şeyi seçim edə bilmə gücü) və iradə ilə bağlı olan sirri təklif (dünya həyatındakı imtahanın sirri) və hikməti iman pozular (iman etmənin ardındakı hikmət və məqsəd də ortadan qalxmış olardı).
Məhz bunun kimi çox məsləhətlər üçün ümid-i qeybiyə (gələcəyə aid bilinməyən işlər və inkişaflar, bu kimi çox müxtəlif məqsəd və hikmətlərlə) gizli qaldığından, hər kəs hər dəqiqədə həm əcəlini, həm bekasını (hər kəs eyni anda həm ölümünü, həm də həyatını) düşündüyü üçün həm dünyaya, həm axirətinə çalışa bildiyi kimi, hər əsrdə belə həm qiyamət qopacağını, həm dünyanın davamını düşünə bildiyi üçün, həm dünyanın faniliyində həyatı bakiyəyə (keçici dünya həyatında, sonsuz həyatına), həm heç ölməyəcək kimi imarəti dünyaya (dünyasını gözəlləşdirməyə) çalışa bilər.
… Və əksər hədisatı-kainatı-qeybiyə (maddi aləmdə gələcəkdə meydana gələcək hadisələrin bir çoxunun) belə hikmətləri olduğundandır ki, qaibdən (gələcəkdən) xəbər vermək qadağan edilmiş. (Allahın adətullahındaki) “Qeybi ancaq Allah bilər” düsturuna (qaydasına) qarşı hörmətsizlik və itaətsizlik etməmək üçündür ki, mədarı təklif (dinin tələb etdiyi məsuliyyətlər, dinin əmr və qadağanları) və hakaiki imaniyədən (imanın əsaslarından) başqa olan ümid edəri qaybiyeden icazəsi Rəbbani ilə (Allahın icazəsi ev təqdiriylə, gələcəyə aid bilinməyən və gizli hadisələrdən) xəbər verənlər belə, tək işarə surətində (işarə növündən) pərdəli və bağlı xəbər vermişlər (üstü bağlı məlumatlar vermişlər).
Hətta Tövrat və İncil və Zəburda Peyğəmbərimiz haqqında gələn müjdələr və xəbərlər belə bir dərəcə pərdəli və bağlı gəlmiş ki; o kitabların bir qisim tabeləri (o kitablara uyğun gələn bir qisim insanlar) şərh edib (bu həqiqətləri özlərinə görə səhv şərh edərək) iman etmədilər. Lakin itikadatı imaniyəyə girən məsələləri (imanın inanc əsaslarıyla əlaqədar mövzularda) tasrih ilə və təkrar ilə xəbər vermək (açıqlayaraq və təkrarlayaraq xəbər vermək) və açıq bir surətdə təbliğ etmək (açıqca izah etmək) hikməti təklifin muktəzası (insanın imtahanındakı məsuliyyətləri baxımından lazımlı) olduğundan, Quranı Muciz-ül Bəyan və Tərcüməçisi Zişanı (s.ə.v)
(Allahdan aldığı məlumatları insanların anlayacağı şəkildə izah edən Peyğəmbərimiz (s.ə.v)) ümid edəri ührəviyədən təfsilən (axirətə və istiqamətli mövzuları təfərrüatlı olaraq) və hədisatı gələcəyiyəni dünyəviyədən icmalan (dünyanın gələcəyinə istiqamətli mövzuları da xülasəylə) xəbər vermişlər.
Beşinci nöqtə:… Dəccalın əsrlərinə aid olan möcüzələri, onların bəhsiylə və münasibətiylə rəvayət edildiyindən (onlarla əlaqəli olaraq nəql edildiyindən) onların şəxslərindən sudür edəcəyi dərk və təvəhhüm edilməsindən (bu xüsusiyyətlərin, onların şəxslərində görüləcəyi qəbul edildiyi və elə zənn edildiyi üçün), o rəvayət təşbehli olmuş (rəvayətin mənası örtülmüş), mənası gizlənmiş. Məsələn, tayyarə (təyyarə) və dəmiryoluyla (qatarla) gəzməsi…
Həm məsələn, məşhur olmuş ki, İslam Dəccalı öldüyü vaxt ona xidmət edən şeytan, İstanbulda Dikilidaşda bütün dünyaya qışqıracaq (Müslim: Fiten, 34) və hər kəs o səsi eşidəcək ki, “O öldü.” Yəni çox əcib (çaşdırıcı) və şeytanları belə heyrətləndirən radioyla qışqırılacaq, xəbər veriləcək. Həm Dəccalın rejiminə (rəhbərliyinə) və təşkil etdiyi komitəsinə (meydana gətirdiyi gizli cəmiyyətinə) və hökumətinə aid qəribə halları və dəhşətli işi (qorxunc tətbiqləri), onun şəxsiylə münasəbəttar rəvayət edilməsi cəhətiylə (əlaqəli olaraq nəql edildiyi üçün) mənası gizlənmiş.
Məsələn, (hədisdə) “O qədər qüvvətlidir və davam edər; tək həzrəti İsa (ə.s) onu öldürə bilər, başqa çarə ola bilməz” (Tirmizi, Fiten: 62; Ebu Davud, Melahim: 14; Müsned, 3:420, 4:226; el-Hakim, əe-Müstedrek, 4:529-530) (deyə) rəvayət edilmiş. Yəni, onun peşəsini (üsulunu) və yırtıcı rejimini (rəhbərliyini) pozacaq, öldürəcək (təsirsiz hala gətirib mənəvi cəhətdən yox edəcək), ancaq səmavi və ülvi xalis (Allah Qatından göndərilmiş və uca, səmimi, qatqısız) bir din isəvilərdə zühur edəcək (xristianlarda ortaya çıxacaq) və həqiqəti Qurana iktida və birlik edən bu İsəvi dinidir ki, (Quran həqiqətinə tabe olan və İslamiyyət ilə birlik olub birləşən bu xristianlıq dini), həzrəti İsa əleyhissalamın nüzuluyla (ikinci dəfə yer üzünə gəlişiylə) o dinsiz peşə (yol, məktəb) məhv olar, (mənəvi) ölər. Yoxsa onun şəxsi bir mikrob, bir soyuqdəymə ilə öldürülə bilər.
Həm bir qisim ravilərin (hədis rəvayət edən kəslərin) kabil-i səhv ictihadlarıyla olan təfsirləri və hökmləri (səhv şəkildə hökm çıxararaq etdikləri şərhləri), hədis sözlərinə qarışıb hədis zənn edilər, məna (hədislərin həqiqi mənası) gizlənər. Nəhayət razılaşması görünməz (səbəbindən bu hədislərin reallaşan hadisələrə uyğun düşdüyü aydın ola bilməz), mütəşabih hökmünə keçər (bunların şərh olunmağa ehtiyacı olan hədislər olduğu sanılar).
Həm köhnə zamanda, bu zaman (indiki) kimi camaatın (birliyin) və cəmiyyətin şəxsi mənəvisi inkişaf etmədiyindən (cəmiyyətin mənəvi şəxsiyyəti ortaya çıxmadığından) və fikri infiradi qalib olduğundan (bir çox xüsusiyyəti tək bir adam üzərinə yükləmə düşüncəsi ağırlıq təşkil etdiyindən), camaatın sifəti əzməsi və böyük hərəkatı (birliyin təyin edici xüsusiyyəti və böyük hərəkətləri) o camaatın (o birliyin) başında olan şəxslərə verildiyi cəhətiylə (üçün); o şəxslər, möcüzə və küllü sifətlərə layiq və müvafiq olmaq (bütün xüsusiyyətlərə uyğun düşməsi) üçün yüz dərəcə cismindən və qüvvətindən böyük bir acubə (alışılmışın xaricində, çox qəribə) cisim və müdhiş bir heykəl və çox möcüzə bir qüvvət və iqtidar olmağı lazım gəldiyindən elə təsvir edilmiş (lazım olduğundan gözdə elə canlandırılıb elə izah edilmiş).
Nəhayət, razılaşması görünmür (reallaşan hadisələrə uyğun olmayınca) və o rəvayət mütəşabih olar....Həm “Böyük hz. Mehdinin ” halları (xüsusiyyətləri) sabiq (əvvəlki) hz. Mehdilərə işarə edən rəvayətlərə razı çıxmır (uyğun olmadığından), hədisi təşbehli hökmünə keçər (şərh olunmağa ehtiyacı olan hədislər olduğu düşünülər)…
“And olsun əlamətləri gəldi” ayəsinin dərin mənalarından biri də, bu zamanda xalqdan möminlərin imanını qorumaq və şübhələrdən təmizləmək üçün yazılmış olmasıdır. Axırzamanda meydana gələcək hadisələrə dair hədislərin bir qisminin, bənzətmələrlə izah edilən Quran ayələrində olduğu kimi dərin mənaları vardır. Bu hədislər, mənası açıq olan ayələr kimi şərh olunmaz və bu şərhləri hər kəs bilə bilməz. Ancaq kimiləri bu hədisləri açıqlamaq yerinə, bunlara başqa bir şəkildə şərh edərlər. “Onun həqiqi şərhini ancaq Allah və elmdə dərinləşmiş olanlar bilər” sirriylə, bu hədislərin həqiqi mənaları və nəzərdə tutulanın nə olduğu, ancaq bu hadisələr ortaya çıxıb reallaşdıqdan sonra aydın olar. Elmdə dərinləşmiş, dini məlumatları möhkəm və qüvvətli olanlar, “Biz buna inandıq. Kitabı sənə nazil edən Odur. O Kitabın bir qismi mənası aydın ayələrdir ki, bunlar da Kitabın anasıdır. Digərləri isə mənası aydın olmayan ayələrdir. Qəlblərində əyrilik olanlar fitnə-fəsad törətmək və istədikləri kimi yozmaq məqsədilə mənası aydın olmayanın ardınca düşərlər. Onun yozumunu isə Allahdan başqa heç kəs bilməz. Elmdə qüvvətli olanlar isə deyərlər: “Biz onlara iman gətirdik, hamısı bizim Rəbbimizdəndir”. Bunu isə ancaq ağıl sahibləri dərk edərlər. (Ali İmran surəsi, 7) deyib, o gizli həqiqətləri ortaya çıxararlar.
Birinci nöqtə: İman və məsuliyyət, iradə və bir şeyi seçim edə bilmə gücü baxımından bir imtahan, təcrübə, və bir yarışma olduğundan, pərdəli yəni üstüörtülü, dərin və araşdırıb araşdırma və təcrübə tələb edən mövzuları əlbəttə çox aydın və açıq olmaz. Və bu mövzular, vicdan istifadə etmədən, hər kəsin istər-istəməz qəbul edəcəyi kimi, ‘məcbur olaraq inanılacaq şəkildə’ olmaz. Çünki ancaq o zaman Əbu Bəkrlər ucaların ən ucasına çıxa bilər və Əbu Cəhllər də alçaqların ən aşağısına düşə bilərlər. Əgər insandakı, bir şeyi seçim edə bilmə gücü, yəni iradə ortadan qalxsa, bu vəziyyətdə adamın məsuliyyəti də qalmaz. Möcüzələrin çox nadir olaraq reallaşmasının sirri və hikməti də budur. Onsuz da dünya həyatındakı, qiyamətin qopacağını xəbər verən şərtlər və qiyamətin qopmasını xəbər verən ifadələr, Qurandakı, hökmü açıq olmayan, şərh olunması lazım olan bəzi ayələr kimi, bağlı və şərh tələb edəcək şəkildə olur. Tək, günəşin qərbdən doğulması çox açıq bir şəkildə hər kəsin görüb inanacağı bir hadisə olacağından, tövbə qapısı bağlanar və bu hadisə reallaşdıqdan sonra, Allah qatında adamın tövbəsi və iman etməsi qəbul edilməz). Çünki o zaman Əbu Bəkrlər və Əbu Cəhllər, yəni yaxşılar da, pislər də bu həqiqətləri qəbul edər və hər ikisi də eyni mövqedə olmuş olar. Hətta həzrəti İsa əleyhissalamın ikinci dəfə yer üzünə enişi və özünün İsa əleyhissalam olduğu belə, ancaq iman gözüylə; iman nuruyla fərq edilə bilər; hər kəs bilə bilməz.
İkinci nöqtə: Gələcəyə işarə edən bilinməyən işlərin və inkişafların bir qismi Peyğəmbərə təfərrüatlı olaraq bildirilər. Bu mövzuda, şəxsi olaraq istəyə görə müdaxilə edilə bilməz və qarışa bilməz. Quranın və Peyğəmbərimiz (s.ə.v)-in nəql etdiyi hədislərin şərhə gərək qalmayacaq şəkildə açıq olanları kimi. Ancaq bu hədislərin bir başqa qismi isə Peyğəmbərimiz (s.ə.v)-ə yalnız xülasəylə bildirilər; şərhlər və təsvirlər Peyğəmbərin anlayışına buraxılar. Məsələn, imani mövzuların xaricindəki; kainatda reallaşan və gələcəkdə meydana gələcək hadisələrə dair hədislər kimi. Bu qisimdə, Peyğəmbərimiz (s.ə.v), məqsədə və şərtlərə ən uyğun olacaq şəkildə etdiyi; yerində, məqsədəuyğun və hikmətli izahatlarıyla, müqayisə etmə tərzində bənzətmələrlə bu mövzuları imtahanın sirrinə uyğun şəkildə, təfərrüatlı olaraq nümunələrlə açıqlayar. Məsələn: Bir söhbətdə dərin bir səs-küy eşidildi. Buyurdu ki: “Bu səs-küy, yetmiş ildən bəri Cəhənnəm tərəfinə diyirlənən bir daşın bu dəqiqədə Cəhənnəmin dibinə çatıb düşməsinin səs-küyüdür.” Bu heyrət verici xəbərdən sonra biri gəldi dedi: “Ya rəsulullah! Yetmiş yaşında olan filan münafiq vəfat etdi, Cəhənnəmə getdi. (Müslim: Cennet, 31, hadis no: 2844; Müsned, 3:341, 346) Bu nümunə, Peyğəmbərin qüsursuz, yerində, hal və vəziyyətə ən uyğun şəkildə söylədiyi sözünün şərhini və açıqamasını göstərdi.
Üçüncü nöqtə: İki dərin mənalı sözdür.
Birincisi: Bənzətmələr və müqayisə etmələr tərzində nümunələrin istifadə edildiyi bir qisim hədislər, aradan zaman keçdikcə, xalq arasında xaricdən görünən mənasıyla qəbul edilmiş; bu səbəblə də meydana gələn inkişafların hədislərə uyğun görünməmişdir. Hədisdə izah edilən hadisələr əslində tam olaraq reallaşdığı halda, bunların tamilə izah edildiyi şəkildə reallaşdığı aydın ola bilmir.
İkincisi: Bəzi hədislər, müsəlmanların əksəriyyət olduğu, İslam əxlaqının yaşandığı və ya xilafətin mərkəzinin olduğu yerə istiqamətli olduğu halda, bu hədislərin bütün insanları əhatə etdiyi və bütün dünyaya istiqamətli olaraq izah edildiyi zənn edilmiş və müəyyən bir seqmentə xüsusi olduğu halda, bütün insanları içinə alan və ümumi bir xüsus olaraq qəbul edilmişdir.
Dördüncü Nöqtə: Ölüm vaxtı və ölüm kimi bilinməyən işlərin bir çox hikmət və məqsədə görə gizli qalması kimi, dünyanın can vermə anı və ölümü və insanların və heyvanların ölümü olan qiyamət də bir çox fayda və hikmətlə gizlənilmişdir… …Əgər bu mövzular açıq olaraq bilinsəydi, imanın bəzi əsasları və həqiqətləri çox açıq və ictimai bir şəkildə görünəcək hala gələr və bütün insanlar vicdan istifadə etmədən, istər-istəməz bu həqiqətləri qəbul etmək vəziyyətində qalar və iman edərdilər. O zaman, vicdan istifadə edilərək bir şeyi seçim edə bilmə gücü və iradəyə əsaslanmış olan imtahanın sirri və iman etmənin ardındakı hikmət və məqsəd də ortadan qalxmış olardı. Məhz gələcəyə dair bilinməyən işlər və inkişaflar, bu kimi çox müxtəlif məqsəd və hikmətlərlə gizli qaldığından, hər kəs eyni anda həm əcəlini, həm də həyatını düşündüyü üçün həm dünyaya, həm axirətinə işləyə bilər. Eyni şəkildə, hər əsrdə də, həm qiyamət qopacağını, həm dünyanın davamını düşünə bildiyi üçün; həm keçici dünya həyatında sonsuz axirət həyatını, həm də heç ölməyəcək kimi dünyasını gözəlləşdirə bilər. Və maddi aləmdə gələcəkdə meydana gələcək olan hadisələrin çoxunun belə hikmətləri olduğundan, gələcəkdən xəbər vermək qadağan edilmişdir. Allahın adətullahındaki, “Qeybi ancaq Allah bilər” qaydasına qarşı hörmətsizlik və itaətsizlik etməmək üçündür ki, Allahın icazəsi və təqdiriylə, dinin tələb etdiyi məsuliyyətlər və imanın əsasları xaricindəki mövzularda, gələcəyə istiqamətli bilinməyən və gizli hadisələrdən xəbər verən kəslər belə yalnız işarə növündən üstü bağlı məlumatlar vermişlər. Hətta Tövrat, İncil və Zəburda Peyğəmbərimiz haqqında gələn müjdələr və xəbərlər belə bir dərəcə pərdəli və bağlı gəlmiş ki; o kitablara uyğun gələn bir qisim insanlar, bu həqiqətləri özlərinə görə səhv şərh edərək, iman etmədilər. Lakin imanın inanc əsaslarıyla əlaqədar mövzularda açıqlayaraq və təkrarlayaraq xəbər vermək və açıqca izah etmək imtahanın sirri gərəyi olduğundan, Quran və Allahdan aldığı məlumatları insanların anlayacağı şəkildə izah edən Peyğəmbərimiz (s.ə.v) axirətə dair mövzuları təfərrüatlı olaraq, gələcəkdə dünya üzərində meydana gələcək hadisələri də qısaca xəbər vermişlər.
Beşinci nöqtə:... Dəccalın əsrlərinə aid olan möcüzələri, onlarla əlaqəli olaraq nəql edildiyindən, bu xüsusiyyətlərin onların şəxslərində görüləcəyi qəbul edildiyi və elə zənn edildiyi üçün o rəvayətin mənası örtülmüş, mənası gizlənmişdir. Məsələn, təyyarə və qatarla gəzməsi…
Həm məsələn, məşhur olmuş ki; İslam Dəccalı öldüyü zaman ona xidmət edən şeytan, İstanbulda Dikilidaşda bütün dünyaya qışqıracaq (Müslim: Fiten, 34) və hər kəs o səsi eşidəcək: “O öldü.” Yəni çox çaşdırıcı və şeytanları belə heyrətləndirən radio ilə qışqırılacaq, xəbər veriləcək. Həm Dəccalın rəhbərliyinə və meydana gətirdiyi (gizli dərin dünya dövləti) və hökumətinə aid qəribə halları və qorxunc tətbiqləri, onun şəxsiylə əlaqəli olaraq rəvayət edildiyi üçün mənası gizlənmiş. Məsələn hədisdə, “O qədər qüvvətlidir və davam edər, tək hz. İsa (ə.s) onu öldürə bilər, başqa çarə ola bilməz” (Tirmizi, Fiten: 62; Ebû Dâvud, Melâhim: 14; Müsned, 3:420, 4:226; el-Hâkim, el-Müstedrek, 4:529-530) deyə rəvayət edilmiş. Yəni onun üsulunu və yırtıcı rəhbərliyini pozacaq, öldürəcək; ancaq Allah qatından göndərilmiş və uca, səmimi, qarışıqsız bir din xristianlarda ortaya çıxacaq və Quran həqiqətinə tabe olub islamiyyət ilə birləşən xristianlıq dinidir ki, hz. İsanın enişi ilə o dinsiz məktəb məhv olar, mənəvi cəhətdən ölər. Yoxsa onun şəxsi bir mikrob, bir soyuqdəymə ilə öldürülə bilər. Hədis rəvayət edən kəslərin bir qisminin səhv şəkildə hökm çıxararaq etdikləri şərhlər, hədislərin sözlərinə qarışıb hədis zənn edilər, bu səbəblə də hədislərin həqiqi mənası gizlənər. Bu səbəbdən bu hədislərin reallaşan hadisələrə uyğun gəldiyi aydın ola bilməz, bunların şərh olunmağa ehtiyacı olan hədislər olduğu sanılar. Köhnə zamanda, indiki kimi birliyin və cəmiyyətin mənəvi şəxsiyyəti ortaya çıxmadığından və bir çox xüsusiyyəti tək bir adam üzərinə yükləmə fikri hakim olduğundan, birliyin təyin edici xüsusiyyəti və böyük hərəkətləri, o birliyin başında olan kəslərə verildiyi üçün; o kəslər, möcüzə tərzində və bütün xüsusiyyətlərə uyğun gəlməsi üçün, yüz dərəcə cismindən və qüvvətindən böyük, alışılmışın xaricində, çaşılacaq bir cisim və müdhiş bir heykəl və çox möcüzə bir qüvvət və qüdrət lazım olduğundan gözdə elə canlandırılıb elə izah edilmiş. Buna görə də bu hədislərin, reallaşan hadisələrə uyğun gəldiyi aydın ola bilməz, bunların şərh olunmağa ehtiyacı olan hədislər olduğu sanılar…. Həm “Böyük hz. Mehdinin halları əvvəlki hz. Mehdilərə işarə edən rəvayətlərə uyğun çıxmır, şərh oluna bilər, mənası bağlı hədis hökmünə keçər.
