Yandırdığınız odu gördünüzmü? Onun ağacını siz yaradırsınız, yoxsa Biz? Biz onu Cəhənnəmi yada salmaq və müsafirlərin istifadəsi üçün yaratdıq. Elə isə Ulu Rəbbinin adına təriflər de! (Vaqiə surəsi, 71-74)
Ağacın quruluşunu meydana gətirən təməl kimyəvi maddələrdən biri “liqnosellüloza”dır. Bu maddə, oduna möhkəmliyini qazandıran “liqanın” və “sellüloza” deyilən maddələrin qarışığından meydana gəlir. Ağacın kimyəvi quruluşu araşdırıldığında 50% sellüloza, 25% hemisellüloza və 25% liqnin maddələrindən meydana gəldiyi görülər. Bu maddələrin kimyəvi düsturlarına baxıldığında isə, meydana gəlmələrində üç həyati kimyəvi elementə rast gəlinər: Hidrogen, oksigen və karbon.
Hidrogen, oksigen və karbon elementləri, təbiətdəki milyonlarla maddənin təməl daşlarıdır. Ancaq bu üç təməl element bir yerə gələrək, Allahın möcüzəsi olaraq bitkilərin quruluşundakı “liqnosellüloza”nı meydana gətirərlər. Elm adamları bu vəsaitlərə sahib olduqları halda, bitkinin quruluşundakı bu xüsusi maddəni istehsal edə bilməzlər. Təbiətdə bol olan bu elementləri asanlıqla təmin edə bilmələrinə baxmayaraq, üstəlik önlərində ağac nümunəsi olmasına qarşı, elm adamları süni yollarla bir parça odun da yarada bilməzlər. Halbuki ətrafımızda gördüyümüz bütün ağaclar, havada olan oksigen və karbonu, su və günəş işığını birləşdirərək, bu birləşməni yer üzündə var olduqlarından bu yana milyonlarla ildir davamlı hazırlayırlar.
Digər tərəfdən liqnosellüloza maddəsinin komponentlərin biri H2O formulu ilə ifadə edilən sudur. Taxtanın tərkibində olduqca çoxlu miqdarda su olmasına baxmayaraq, ən asan yanan vəsaitlərdən olması çox xüsusi vəziyyətdir. Yuxarıdakı ayədə ağacın insan tərəfindən yaradıla bilməyəcəyinə, atəşin yandırılmasıyla birlikdə diqqət çəkilməsi də son dərəcə hikmətlidir. Suyla birlikdə sahib olduğu digər komponentlər sayəsində ağac, atəşin ən əhəmiyyətli yanacaqlarından biridir.
Elm dünyasının əhəmiyyətli tədqiqat sahəsi olan ağaclar, elm adamlarına bir çox mövzuda ilham qaynağı olur və yaradılışlarındakı təfərrüatlar hələ də bilinməyə çalışılır. Ağacı meydana gətirən hüceyrələrin kompleks strukturları inkişaf edən texnologiyaya və sıx tədqiqatlara baxmayaraq, hələ tam olaraq aydın ola bilməmişdir. Dünyanın qabaqcıl meşəbəyilik araşdırma mərkəzlərindən Böyük Britaniya Meşəbəyilik Komissiyası, “Lack of Information on the Chemistry and Structure of Wood Fibres” (Odun liflərinin kimyası və quruluşu haqqındakı məlumatların əskikliyi) başlığı altında bu ifadələrə yer verir:
Əvvəlki və hələ də davam edən araşdırmalarla nəticələnən məlumatlara baxmayaraq, hələ odun liflərinin kimyası və quruluşu haqqındakı məlumatlarımız əskikdir. Tək bir ağacda -budağın içindəki özəkdən ağac qabığına, ağacın aşağısından təpəsinə- çox geniş müxtəliflik mövcuddur. Bir odun hüceyrəsinin quruluşu və kimyası əksəriyyətlə son dərəcə fərqlidir və hər zamankı texnikalarla tədqiq etmək çətindir.2
Plant Physioloylimsel nəşrində isə “Our Understanding of How Wood Develops is not Complete” (Odunun necə inkişaf etdiyi haqqındakı anlayışımız tam deyil) başlığı altında, elm adamlarının mövzu haqqındakı məhdud məlumatı belə ifadə edilir:
Odunun, yaxın gələcəyimizdə daha çox əhəmiyyət daşıdığı düşünülsə, bu vəsaitin meydana gəlməsiylə əlaqədar mövcud anlayışımızın çox əskik olduğunu söyləyə bilərik. Bir neçə istisna xaricində odun meydana gəlməsinin ardındakı, hüceyrə səviyyəsində molekulyar və inkişaf müddətləri haqqında çox az şey bilinir. “Xylogenesis” deyə adlandırılan müddət, hüceyrə fərqlənməsinin inanılmaz komplekslikdə reallaşdığı nümunədir… Hüceyrənin meydana gəlməsi, fərqlənməsi, proqramlaşdırılmış hüceyrə ölümü və sərt qismin meydana gəlməsiylə əlaqəli bir çox struktur genin bir-biriylə koordinasiyalı olaraq işini tələb edir və son dərəcə planlı bu inkişaf, demək olar ki, heç bilinməyən təşkil edici genlər tərəfindən idarə olunur. Bu müddətdə gen ailələrinin iştirak etməsi və maddələr mübadiləsinin həddindən artıq dərəcədə elastik olması, ağac meydana gəlməsi müddətinin başa düşülməsini daha da çətinləşdirir.3
Annals of Botany (Botanika İlliyi) adlı bir başqa elmi nəşrdə də odunun yaradılışındakı fövqəladəlik belə vurğulanır:
Odunun meydana gəlməsi -köklərdə, gövdədə, ağacların və kolların təpələrində– inanılmaz müxtəliflikdə metabolik mərhələlər ehtiva edən, olduqca kompleks prosesdir… Ağacın fərqli məqsədlər üçün istifadə edilə biləcək xammal olmasını təmin edən təməl xüsusiyyətlər, böyük ölçüdə hüceyrə divarlarının xüsusi arxitekturası ilə təyin olunur.4
Ağacın yaradılışındakı bu təfərrüatlar, Allahın Vaqiə surəsində bildirdiyi kimi, ağacın insan istehsalı ola bilməyəcəyini xatırladır. İnsanlar tərəfindən süni olaraq istehsalı mümkün olmayan ağacın təqlid edilə bilməz istiqamətlərindən sadəcə bir neçə xüsusiyyəti belədir:
Dözümlü vəsait olaraq taxta
Ağacın sərt və dözümlü quruluşu, quruluşundakı sellüloza liflər sayəsində meydana gələr. Çünki sellüloza, sərt və suda həll olmayan maddədir. Taxtanın inşaatlarda istifadə edilməsinin üstünlüyü də sellülozanın bu xüsusiyyətidir. “Gərilə bilən və əvəzi olmayan” vəsait olaraq təyin olunan sellüloza, taxta binaların əsrlərlə möhkəm qalmasında, binaların, körpülərin, mebellərin və bir çox alətin istehsalında digər bütün vəsaitlərdən daha çox istifadə edilir.
Taxta, uc-uca əlavə olunmuş uzun, oyuq hüceyrələrin meydana gətirdikləri paralel sütunlardan meydana gəlmişdir. Ətraflarında isə spirallar halında “sellüloza” liflər sarılmışdır. Bundan əlavə, bu hüceyrələr kompleks polimer quruluşdakı qatrandan düzəlmiş maddə olan “liqnin” içindədir. Spiral olaraq sarılmış bu təbəqələr hüceyrə divarının cəmi qalınlığının 80%-ni meydana gətirər və əsas yükü çəkən qisimdir. Taxta hüceyrəsi içə çökdüyündə, özünü əhatə edən hüceyrələrdən qoparaq zərbənin enerjisini əmər. Çöküntülər liflər boyunca uzun çatlaq meydana gətirdikləri halda, taxta qırılmadan qalar. Beləcə taxta, qırıq olsa belə, müəyyən miqdardakı yükü daşıya biləcək gücdə olar.
Zəif sürətdəki zərbələrin enerjisini əmərək, meydana gələcək ziyanı azaltması baxımından da, taxta əhəmiyyətli vəsait olaraq görülür. İkinci Dünya müharibəsinin “Mosquito” olaraq bilinən təyyarələrinin vəsaitində taxtanın faner təbəqələri arasında sıxışdırılmasıyla, o dövrə qədərki ən çox ziyana dözə bilən təyyarələr hazırlanmışdır. Taxtanın sərtliyi və dözümlülüyü, etibarlı vəsait xüsusiyyəti də qazandırır. Çünki taxta qırılarkən, çatlamanın inkişafı xaricdən müşahidə edilə biləcək qədər yavaş qırılma müddətində reallaşar və bu xüsusiyyət tədbir görülməsi üçün insanlara vaxt qazandırmış olar.5
Taxtanın quruluşu nümunə götürülərək düzələn bir vəsait, dövrümüzdə istifadə edilən digər sintetik vəsaitlərdən 50 qat daha çox möhkəmlik göstərir.6 Taxtanın bu xüsusi quruluşu dövrümüzdə də, güllə və bomba kimi yüksək sürətli və təxribatı güclü parçalara qarşı qoruma təmin etmək üçün inkişaf etdirilən maddələrdə təqlid edilir. Ancaq heç bir zaman elm adamlarının bütün xüsusiyyətləri ilə bir odun parçasını təqlid etmələri mümkün olmur. Ağacın yaradılışındakı hər incəlik -layların incəliyi, sıxlığı, damarların sayı, düzülməsi, tərkibindəki maddələr- bu dözümlülüyü təmin etmək üzrə xüsusi olaraq yaradılmışdır.
Cazibə qüvvəsinə qarşı suyu metrlərlə yuxarı daşıyan hidrofor sistemi
Ağacın odun qismində “ksilen” (xylem) adı verilən kanalları var. Odun boruları da deyilən ksilem toxuması, cansız hüceyrələrin üst-üstə gəlməsi və bunların zaman keçdikcə nüvə və sitoplazmalarını itirmələriylə meydana gələr. Hüceyrələr arasındakı eninə pərdələr əriyərək itdiyində, incə boru şəklində odun boruları meydana gələr.
Torpağın dərinliklərinə yayılmış olan köklər, bitkinin ehtiyacı olan su və mineralları bu toxumalar vasitəsiylə yuxarı doğru daşıyarlar və yarpaqlara qədər çatdırarlar. Köklərin torpaqdakı suyu əmmələri sanki qazma texnikasını xatırladır. Köklərin suyu çəkmə əməliyyatını başladacaq gücü təmin edən mühərrikləri yoxdur. Suyu və mineralları metrlərlə uzunluqdakı gövdəyə nasosla vuracaq texniki təchizatları da mövcud deyil. Amma köklər çox geniş sahəyə yayılaraq torpağın dərinliklərindəki suyu çəkə bilirlər.
Bitkinin qüsursuz şəkildə yerinə yetirdiyi bu daşıma, əslində son dərəcə kompleks əməliyyatdır. Belə ki, bu sistem, texnologiya və kosmos dövrünə çatdığımız zamanda belə tam olaraq aydın ola bilməmişdir. Ağaclardakı, bir növ “hidrofor sistemi”nin varlığı təxminən iki əsr əvvəl kəşf edilmişdir. Ancaq suyun yerin cazibə qüvvəsinə zidd bu hərəkətinin necə reallaşdığına qəti şərh gətirə bilmiş deyil. Bu cür kiçik sahəyə sığdırılmış üstün texnologiya, bu sistemi yaradan Rəbbimizin bənzərsiz elmini sərgiləyən nümunələrdən yalnız biridir. Ağaclardakı daşıma sistemlərini də kainatdakı hər şey kimi Allah yaratmışdır.
Solda şəkildə görüldüyü kimi odun, boru ya da qamış formalı hüceyrələrdən meydana gəlir. Bitkilərin kök və gövdələrini meydana gətirən bu hüceyrələr, üst-üstə gələrək, su və mineralların ağac boyunca daşınmasını təmin edən kanallar olaraq vəzifə alarlar. “Ksilem (xylem)” deyilən bu toxuma, eyni zamanda ağacın dik dayanmasını təmin edəcək şəkildə qüvvətli quruluşlardır. Sağdakı şəkildə isə qurumuş ağacın bir hissəsi görülür. Boru şəklindəki kanallar, qurulduqlarında şəkildəki kimi içi boş görünüş alarlar.
Torpaqdan mineralları seçə bilən köklər:
Bitkilər ehtiyacları olan kalium, fosfor, kalsium, maqnezium, kükürd kimi bütün mineral qidaları torpaqdan alarlar. Bu maddələr torpaqda tək olmadığı üçün, bitki bunları ion (müsbət/mənfi yüklü atom) olaraq əmər. Torpaq məhlulunda olan çoxlu saydakı qeyri-üzvi ion arasından, bitkilər yalnız ehtiyacları olan 14-nü alarlar.
Bitki hüceyrələrinin öz içlərindəki ionların sıxlığı, torpaqdakı ionların sıxlığından 1.000 dəfə daha çoxdur. Normal şərtlər altında yüksək sıxlıqdakı bir bölgədən, sıxlığı daha az olan bölgəyə doğru maddə axışı reallaşar. Lakin köklərdə görülən tam tərs vəziyyətə baxmayaraq, torpaqdakı ionlar kök hüceyrələrindən asanlıqla keçərlər.
Təzyiq sisteminin tərsinə işləyən bu vəziyyəti səbəbindən, nasosla vurma əməliyyatında bitki yüksək enerji sərf edər. Üstəlik, bitki köklərinin torpaqdan ion alışında, yalnız istənilən ionları çəkən və istənməyənləri geri itələyən tanıyıcı sistem də olmalıdır. Bu da kök hüceyrələrindəki ion nasoslarının yalnız sadə nasos olmadıqlarını, ionları seçmə xüsusiyyətinə də sahib olduqlarını göstərir. Bitki kökündəki hüceyrələrin, ağıl və şüurdan məhrum atom yığınları olduğu düşünülsə, ion seçmə əməliyyatının necə fövqəladə hadisə olduğu daha yaxşı aydın olacaq.
Miniatür fabrikdəki üstün texnologiya: Fotosintez
Ağacın sadəcə odun ya da kök qismi deyil, yarpaqları da dövrümüzün texnologiyasıyla süni olaraq əldə edilə bilinmir. Yarpağı təqlid edilə bilməz edən xüsusiyyətlərinin başında şübhəsiz fotosintez edə bilmə xüsusiyyəti gəlir. Elm adamlarının hələ də tam olaraq anlaya bilmədikləri sistemlərdən biri olan fotosintez hadisəsi, bitkilərin öz qidalarını özlərinin istehsal etməsi olaraq da adlandırıla bilər. Bitki hüceyrələri Günəş enerjisini birbaşa istifadə edə bilən quruluşların sayəsində, Günəşdən gələn enerjini, kompleks əməliyyatlar nəticəsində insan və heyvanların qida olaraq istifadə edə biləcəyi enerji halında yığarlar. Bundan əlavə ağacda yığılmış fotosintetik enerji, yanma əsnasında da ortaya çıxar. Məsələn, evinizi isitmək üçün yanan ağacdan çıxan enerji, əslində ağacın formalaşması sırasındakı Günəşdən gələn enerjidir. 10
Miniatür fabrik kimi funksiya görən fotosintez sistemi, bitki hüceyrəsində yerləşən və bitkiyə yaşıl rəng verən “xloroplast” adı verilən orqanoiddə reallaşdırar. Xloroplastlar, millimetrin mində biri qədər böyüklükdədir, buna görə yalnız mikroskopla müşahidə edilə bilərlər. Günəş işığı yarpağın üzərinə düşdüyündə yarpaqdakı təbəqələr boyunca irəliləyər. Yarpaq hüceyrələrindəki xloroplast orqanoidlərinin içindəki xlorofillər bu işığın enerjisini kimyəvi enerjiyə çevirər. Bu kimyəvi enerjini əldə edən bitki isə bunu dərhal qida əldə etmək üçün istifadə edər. Bir neçə cümlədə yekunlaşdırılan bu məlumatı elm adamları 20-ci əsrin ortalarında əldə etmişlər. Fotosintez əməliyyatını izah etmək üçün səhifələrlə reaksiya zəncirləri yazılır. Lakin, hələ bu zəncirlərdə bilinməyən halqalar mövcuddur. Halbuki bitkilər yüz milyonlarla ildir bu əməliyyatları heç çaşmadan reallaşdırıb dünyaya oksigen və qida təmin edirlər.
Yuxarıda böyüdülmüş rəsmi görülən xloroplast, həqiqətdə millimetrin mində biri qədər böyüklüyə malikdir. İçində fotosintez əməliyyatını icra edən bir çox köməkçi orqanoid də vardır. Çox mərhələli olaraq reallaşan və bəzi mərhələləri hələ həll edilə bilməmiş fotosintez əməliyyatı bu mikroskopik fabriklərdə yüksək surətdə reallaşır.
Ağacı meydana gətirən tək bir hüceyrənin belə, süni yollarla istehsal edilə bilinməməsi, insanın, ağacın ölü hüceyrələri qarşısında əlindəki bütün imkanlara baxmayaraq aciz qalması, üstün bir Yaradıcının varlığını göstərir. Ağacların üzərinə səhifələrlə kitab yazılacaq xüsusiyyətləri, elm adamlarına ilham edən saysız istiqaməti, ağacın yaradılışındakı üstün elmi və ağılı sərgiləyir. Ağacda təcəlli edən bu elm və ağıl, hər şeyi yaradan və hər şeyin tək Hakimi olan Uca Allaha aiddir.
- http://www.forestpathology.org/wood.html; Wood Chemistry and Anatomy, 2005.
- http://www.forestresearch.gov.uk/fr/INFD-6FMCUS; The Research Agency of the Forestry Commission, 2007.
- Christophe Plomion, Gregoire Leprovost, Alexia Stokes, “Wood Formation en Trees”, Plant Physiology, dekabr 2001, cild 127, səh. 1513-1523.
- Uwe Schmitt, “Chaffey, N. J. et. Wood formation en trees-cell and molecular biology techniques”, Annals of Botany, 2002, cild 90, nömrə 4, səh. 545-546.
- Julian Vincent, “Tricks of Nature”, New Scientist, 17 Avqust 1996, cild 151, nömrə 2043, səh. 39.
- Julian Vincent, “Tricks of Nature”, New Scientist, 17 Avqust 1996, cild 151, nömrə. 2043, səh. 40.
- http://www.smddrums.com/woodcell.htm
- Malcolm Wilkins, Plantwatching, Facts on Filə Publications, New York, 1988, səh. 119.
- William K. Purves, Gordon H. Orions, H. Craig Heller, Lifə, The Science of Biology, 4-cü nəşr, W. H. Freeman and Company, səh. 724.
10. http://www.montana.edu/wwwpb/pubs/mt8405.html; Michael Vogel, “Heating with Wood: Principles of Combustion”, 2003.
