19-cu əsrdə Misir heroqlifləri oxunana qədər “Haman” anlayışı bilinmirdi. Heroqliflər oxununca, Hamanın Fironun yaxın köməkçisi və “daş ocaqlarının başı” olduğu aydın oldu. (Yuxarıda, Misirdəki inşaat işçiləri) Diqqət yetirilməli olan nöqtə, Quranda da Hamanın Fironun əmrində inşaatları idarə edən adam olaraq xatırlanmasıdır. Yəni Quranda, o dövrdə heç bir insan tərəfindən bilinməyəcək məlumat verilmişdir.
Quranda Qədim Misir haqqında verilən məlumatların bəziləri yaxın zamana qədər gizli qalmış bəzi tarixi həqiqətləri ortaya çıxarır. Bu həqiqətlər, Qurandakı hər sözün müəyyən hikmətə görə istifadə edildiyini də bizə göstərir.
Quranda Fironla birlikdə adı çəkilən kəslərdən biri “Haman”dır. Haman, Quranın 6 ayəsində, Fironun ən yaxın adamlarından biri olaraq tanıdılır.
Buna qarşılıq Tövratda hz. Musanın həyatını izah edən hissədə, Hamanın adı heç keçməz. Lakin Haman adı Əhdi Ətiqin sonrakı hissələrində, hz. Musadan təxminən 1100 il sonra yaşamış və yəhudilərə zülm etmiş Babil kralının köməkçisi olaraq keçir.
Quran haqqında ağıldan uzaq şərhlər edən bəzi müsəlman olmayanların iddialarının əsassız olduğu Misir heroqlifinin bundan təxminən 200 il əvvəl oxunub, Qədim Misir kitabələrində “Haman” adının olmasıyla ortaya çıxdı. 18-ci əsrə qədər Qədim Misir dilində yazılmış kitabələr və yazılar oxuna bilmirdi. Qədim Misir dili heroqlifi və illər boyu bu dil varlığını davam etdirmişdi. Lakin 2-ci və 3-cü əsrdə xristianlığın yayılması və mədəni təsiriylə Misir, dinini olduğu kimi dilini də unutdu, yazılarda heroqlif istifadəsi azaldı və sona çatdı. Heroqlif yazısının istifadə edildiyi bilinən ən son tarix 394-cü ilə aid kitabədir. Bundan sonra bu dil unuduldu və bu dildə yazılmış yazıları oxuya bilən və anlaya bilən kimsə qalmadı. Ta ki, bundan təxminən iki əsr əvvələ qədər…
Qədim Misir heroqlifi 1799-cu ildə, Rosetta Stone adı verilən, e.ə. 196-cı il tarixinə aid bir kitabənin tapılmasıyla oxundu. Bu lövhənin xüsusiyyəti üç fərqli yazıyla yazılmış olması idi: Heroqlif, demotik (heroqlifin əl yazısı şəkli) və yunanca. Yunanca mətnin də köməyiylə lövhədəki Qədim Misir yazısı oxunmağa çalışıldı. Lövhənin bütün oxunuşu, Jean-Françoise Champollion adlı fransız tərəfindən tamamlandı. Beləcə unudulan dil və bu dilin izah etdiyi tarix işıqlanmış oldu. Bunun sayəsində Qədim Misir sivilizasiyası, onların dinləri və ictimai həyatları haqqında bir çox şey öyrənildi.
Heroqlifin oxunuşu ilə mövzumuzu da maraqlandıran çox əhəmiyyətli məlumat əldə edilmiş oldu: “Haman” adı həqiqətən də Misir kitabələrində keçirdi. Vyanadakı Hof muzeyində olan bir abidə üzərində bu addan danışılırdı. Eyni kitabədə Hamanın Firona olan yaxınlığı da vurğulanırdı. 207
Bütün kitabələrə əsaslanaraq hazırlanan “Yeni krallıqdakı kəslər” lüğətində isə, Hamandan “Daş ocaqlarında işləyənlərin başçısı” olaraq bəhs edilirdi. 208
Ortaya çıxan nəticə əhəmiyyətli həqiqəti ifadə edirdi. Haman, eynilə Quranda keçdiyi kimi hz. Musa zamanında Misirdə yaşayan adam idi. Quranda bəhs edildiyi kimi, Firona çox yaxın idi və inşaat işləriylə maraqlanırdı.
Quranda, Fironun qüllə düzəltmə işini Hamandan istəməsini xəbər verən ayə, bu arxeoloji tapıntıyla tam uyğunluq içindədir:
Firon dedi: “Ey əyanlar! Mən sizin üçün özümdən başqa bir məbud tanımıram. Ey Haman! Mənim üçün palçığın üzərində od qala və bir qüllə düzəlt ki, Musanın məbudunun yanına qalxım. Mən, həqiqətən də, onu yalançılardan hesab edirəm.” (Qəsas surəsi, 38)
Nəticə olaraq, Qədim Misir kitabələrində Hamanın adının olması, Quranın, qeybə hakim olan Allah qatından endirilmiş olduğunu bir daha ortaya qoydu. Çünki Quranda Peyğəmbərimizin yaşadığı dövrdə əldə olunması və oxunması mümkün olmayan tarixi məlumat möcüzəvi şəkildə bizlərə ötürülmüşdür.
- Walter Wreszinski, Aegyptische Inschriften aus dem K. K. Hof Museum in Wien, 1906, J. C. Hinrichssche Buchhandlung.
208. Hermann Ranke, Deyə Ägyptischen Personennamen, Verzeichnis der Namen, Verlag Von J. J. Augustin en Glückstadt, Bant I, 1935, Bant II, 1952.
