12 noyabr 2001-ci il tarixli “Evrensel” qəzetində “Yeni beyinmi yaradılır?” başlıqlı yazı nəşr olundu. Yazıda, elm adamlarının beynin bütün sisteminin funksiyalarını anlamağa çalışdıqları izah edilir və atomun parçalanması və genetik xəritənin çıxardılmasından sonra ən böyük elmi inqilablardan birinin beynin başa düşülməsi olacağı ifadə edilirdi. Ancaq, “Evrensel”in daha əvvəlki yazılarında da olduğu kimi, yazının başlığında və məzmununda materializm təbliğatı edilmişdi. Elm adamlarının 2020-ci ilə qədər düşünmə mexanizminə, intuisiya qabiliyyətinə sahib, insanların istəklərini tanıya bilən, ağıllı, duyğu sahibi, insanlarla dostluq əlaqələri qura biləcək super ağıllı kompüterlər kəşf ediləcəyi kəhanəti irəli sürülürdü.
Düşünən və hiss edən kompüterlər kəşf etmək materialistlərin ən böyük xəyallarından biridir. Çünki materialistlər yalnız maddənin varlığına inandıqları üçün insanın ruhuna aid xüsusiyyətlərin varlığını açıqlaya bilmirlər. Və əgər ruhi xüsusiyyətləri olan şüurlu kompüter düzəldilə bilsə, insanın ruhuna aid xüsusiyyətlərin, materializmin iddia etdiyi kimi, maddənin bir məhsulu olduğu iddiasının sübut ediləcəyinə ümid edirlər. Ancaq, xüsusilə 20-ci əsrin ikinci yarısından etibarən, beyin funksiyaları və şüur mövzusunda aparılan araşdırmalar, materialistlərin bu gözləntilərinin heç bir zaman reallaşa bilməyəcəyini, düşünən maşınların heç bir zaman inşa edilə bilməyəcəyini qəti olaraq göstərmişdir.
Materialistlər, düşünən maşınlar kəşf etmə mövzusundakı ümidlərini, problem həll etmə xüsusiyyətləri yüklənmiş kompüter proqramlaşdırma sahəsi olan “Süni zəka” və ya “AI” (Artificial Intelligence – Süni intellekt) araşdırmaçılarına bel bağlamışlar. Hədəflədikləri şüur sahibi və insandan ayırd edilə bilməz kompüter mərhələsinə isə “Güclü süni intellekt” (Strong AI) adı verilməkdədir. Bu nöqtəyə gəlib-gəlinməmə meyarı da, məşhur İngilis riyaziyyatçı Alan Turinqin fikri təməlini atdığı “Turinq maşını” adlı xəyali bir hədəfdir.
Turinq maşını: Materialist bir yuxudur
Nəzəri riyaziyyat model olan “Turinq maşını” ideal kompüter mənasını verir. Praktikada inşası qeyri-mümkün olan bu maşın, sonsuz uzunluqda bir bant və zaman məhdudlaşdırması olmadan, bantın üzərində hər birinin içində müəyyən simvollar və bu simvolları oxuyub, onları müəyyən bir proqrama görə silə bilən, dəyişdirə bilən və hərəkət edə bilən bir başlıqdan meydana gəlir. Turinq, heç bir zaman edilə bilməyəcək bu xəyali maşının, insanın bütün ruhi xüsusiyyətlərinə sahib ola biləcəyini fərz etmişdir. Ancaq keçən əlli ilə yaxın müddət içində insan bənzəri maşın proyektinin yanına da yaxınlaşa bilməmişlər.
Alan Turinq bu hədəfi təyin edərkən, məqsədə ancaq “Turinq testi” aşıldığında gəlinəcəyini ifadə etmişdir. Bu testdə təcrübi otağa bağlanılır. Yanındakı digər otaqlarda isə yazıyla ünsiyyət quracağı çox sayda adam olur. Bunlardan biri də kompüterdir. Hər növ təcrübi sualı yönəldərək, əlaqə qurduqlarının hansının maşın olduğunu tapmağa çalışır. Əgər tapa bilməzsə, gerçək insan kimi maşın icad edilmiş deməkdir. Süni zəka ictimaiyyət tərəfindən indi tərk edilmiş olan və mənasız olan bu hədəf, müxtəlif filmlərə, əhvalatlara və romanlara mövzu olmaqdan uzağa gedə bilməmişdir.
Turinq maşınının qeyri-mümkünlüyünün səbəbi, bu maşına ilham qaynağı olan materialist fəlsəfənin səhvidir. Materialistlər şüuru maddədə axtarırlar və dolayısilə cansız, şüursuz atomların təsadüfən bir araya gəlib görən, qoxu və dad bilən, sevinən, düşünən beyni meydana gətirdiyini qarşıya qoyurlar. Bu isə elmi olaraq qeyri-mümkünlüyü görülmüş, qəbul edilməsi mümkün olmayan axmaq iddiadır.
Çin dili otağındakı çincə bilməyən insan
Süni zəka fikrini müdafiə edən elm adamlarının ən qabaqcılı, qatı materialist və qatı Darvinçi olan Daniel Dennettdir. Bu xəyali nəzəriyyəni ehtiraslı şəkildə müdafiə edən Dennettə verilən cavabların başında, Kaliforniya universiteti fəlsəfə professoru John R. Searlenin cavabı gəlir. Searlenin, “Behavioral and Brain Sciences” adlı jurnalda nəşr olunan məqaləsi geniş əks-səda oyandırmışdır. Searle, məqaləsində bu nəzəriyyəni belə bir nümunə ilə etibarsız edir: “Çin dili otağı” adını daşıyan xəyali bir mühitdə çincə bilməyən birinin bir otağa əlaqə qurduğu fərz edilir və ona limitsiz sayda çincə yazılar verilir. Bu yazılar sual verilə biləcək hər çincə suala uyğun çincə cavablardan ibarətdir. Bu təbii ki, reallaşması mümkün olmayan xəyali bir vəziyyətdir. Ancaq bu düşüncə məşqində əhəmiyyətli olan xüsus budur: Çincə bilməyən bu adam hər suala uyğun cavablar verə bilməsinə qarşı etdiyi işdən heç bir şey anlamaz, yəni şüurdan söz edilə bilməz.
Searle, bir kompüterin müəyyən bir proqram çərçivəsində etdiklərini çincə bilməyən kimsənin etdiklərinə bənzədir. Yəni kompüterlər nə qədər inkişaf etmiş olurlarsa olsunlar, etdikləri heç bir şeyi anlamazlar, çünki şüurlu deyildirlər.
“Deep Blue” haqqındakı yanılmalar
Kompüterlərin insan kimi şüurlu davranışlar nümayiş etdirdiyini düşünənlər, keçdiyimiz illərdə “Deep Blue” adlı şahmat proqramının dünya şahmat çempionu Harri Kasparovu məğlub etməsiylə böyük sevincə qapılmış və nəzəriyyələrinin təsdiqləndiyini düşünmüşdülər. Ancaq “Deep Blue”nu yaratmış olan kompüter mütəxəssislərinin öz ifadələri, materialistlərin məlumatsızca və təkidlə müdafiə etdikləri nəzəriyyələrinin nə qədər etibarsız olduğunu bir daha ortaya qoymuşdur:
“Deep Blue”nu yaradan qrup onda “ağıl” olmadığını, yalnız oyunu başladan və bitirən, böyük ustaların məsləhəti ilə nizamlanmış funksiyaları bal verən və dərinləşdirən geniş verilənlər bazası və xüsusilə, hər hərəkət əsnasında 14,5 hərəkəti əvvəldən görməsini təmin edən sürətin varlığından söz edilə biləcəyini söyləyirlər. Şahmat kompüterləri güclü süni zəka deyil, taktika və strategiya hesablamaz, yalnız milyardlarla ehtimalı tək-tək ələ alıb hücum edirlər. Bu baxımdan insanla kalkulyatoru kompleks hesablamalarda yarışdırmaq nədirsə, məhdud sayda hücum və ehtimala əsaslanan oyunlarda müqayisə etmək də o cür mənasızdır.
İnkişaf etmiş robotların mexanizmlərini bilən dizaynerlər və mühəndislər, onların həqiqətən, şüura sahib olduqlarını iddia edəcək son şəxslərdir. İçinə baxdığınızda robotlar nə qədər inkişaf etmiş olurlarsa olsunlar, mexaniki prinsiplərə görə hərəkət edən maşınlar olacaqlar. Bir bütün olaraq qiymətləndirildikləri çöl tərəfdən baxıldığında, ağıllı olduqları təsiri meydana gələcək.” 1
Elm filosofu Karl Popper, Nobel mükafatlı Sir John Eccles ilə birlikdə yazdığı kitabında bu mövzudakı qəti qənaətini belə bildirir:
“Çox müzakirə edilən bir mövzu olan, “bir gün düşünə bilən bir maşın düzəldə bilərikmi?” sualı ilə əlaqədar olaraq daha bir şey söyləmədim. “Kompüterlər düşünə bilərmi?” başlığı altında bu mövzu çox danışıldı… Tərəddüdsüz olaraq, söyləyə bilərəm ki, xeyr düşünə bilməzlər… şüurlu kompüterlər düzəldə bilməyəcəyimizi bildirirəm. İllər əvvəl daha kompüter müzakirəsinin başlarında yazdığım kimi bir kompüter inkişaf etmiş bir qələmdir, sadəcə bu qədər.” 2
Eccles başqa bir reportajda mövzu haqqındakı fikirlərini bu şəkildə ifadə edir:
“Məni narahat edən, beynin bir kompüter kimi çalışdığını düşünən və süni zəkadan və robotlardan bəhs edən axmaq insanların olmasıdır. Kapitalist məntiqləriylə hər şeyin yaradıla biləcəyinə sonra da satıla biləcəyinə inanırlar. Bu səhvdir. Bu meyl, araşdırmaların edilmədən şərh olunmasına gətirib çıxardı. Bunda süni zəka mövzusunda çalışan insanların böyük istiqamətləndirməsi var.”3
Beynin kompleks quruluşu
Mövzunun təkamülçü-materialist doqmanı çürüdən bir başqa istiqaməti isə, “süni zəka yarada bilmək” ümidiylə icra edilən bütün bu səylərin, məqsədinə çata bilməsə də, insan beyninin nə qədər kompleks dizayna sahib olduğunu göstərməsidir. Bu vəziyyət, insanın təməldə təsadüflərin və təbiət qanunlarının məhsulu olduğunu irəli sürən təkamül nəzəriyyəsinin nə qədər böyük yanılma olduğunu ortaya qoyur.
Təkamül nəzəriyyəsini tənqid edən elm adamlarından Arthur E. Wilder-Smith də mövzunu bu baxımdan belə qiymətləndirmişdir:
“İnsan beynindəki kortes kimi bir orqanı meydana gətirmək üçün lazımi olan məlumatın və məqsədə yönümlülüyün təbiət qanunlarının köməyi ilə təsadüfən meydana gəldiyini müdafiə edən bir elm adamı, ya termodinamikanın ikinci qanununa dost deyil, ya da batil inanclara malikdir. Çünki bir elm adamı, ağıllı elektronik kompüter meydana gətirmək üçün məqsədə yönümün və ağılın lazımlı olduğunu bilməlidir. Kompüterin vəsaitləri, parçaları bütünü meydana gətirmək üçün lazım olan məqsəd yönümünə sahib deyil. Eyni şəkildə bioloji bir orqanizmin sintez edilməsində atomların və qeyri-üzvi molekulların davranışlarını ehtiva edən təbiət qanunları da bu məlumata sahib deyil.”4
Nəticə olaraq təkamülçü materialistlərin böyük yanılma içində olduqları ortadadır.
Maşını və şüuru bir-birindən ayıran böyük fərq
Süni zəka müzakirəsində bilinməli olan isə budur: Üstün dizaynın məhsulu olan canlıların sahib olduqları mexanizmləri təqlid etmək, bu sistemləri texnologiyada istifadə etmək şübhəsiz faydalıdır. Məsələn, quşların uçuşunu təqlid edərək bir təyyarə edə bilərsiniz və ya balinaları təqlid edərək gəmilər, böcəkləri təqlid edərək kiçik robotlar etmək mümkündür. İnsana verilən ağıl, bu canlılardakı heyranlıq verici dizaynı həll edə biləcək və müxtəlif sahələrdə istifadə edə biləcək qədər mükəmməldir. Bu belə öz içində möcüzəvi bir inkişafdır. İnsan beyninin necə bir sistemlə çalışdığını həll etmək və eyni sistemə görə çalışan maşınlar yaratmaq da bu məntiq içində qiymətləndirilməlidir. Beynin orqanik quruluşunu, iş qanunlarını anlayıb beyin kimi çalışan bir maşın, bir robot düzəldə bilərsiniz. Bir maşının insani funksiyaları təqlid etməsini də təmin edə bilərsiniz. Məsələn, bir robot gedə bilər, səs çıxara bilər, səsə və işığa görə əməliyyat edə bilər. Lazımi proqramlar yükləndikdən sonra bir kompüterin təqlid etməkdə çətinlik çəkəcəyi çox az şey olacaq. Ancaq mexaniki dövrələrdən, proqramlardan, elektrik dövrələrindən ibarət olan bu quruluş, şüur, ağıl, idrak, duyğu kimi ruha aid xüsusiyyətlərə əsla sahib ola bilməyəcək, ancaq bu xüsusiyyətlərə sahib bir insanın proqramlaşdırmasıyla bu xüsusiyyətləri (proqramın sərhədləri çərçivəsində) avtomatik şəkildə təqlid edəcək.
Maşınların avtomatik, qaydalara şüursuzca uyğun gələn, proqramlaşdırılmış, təkrar edilən qaydalara əsaslanan quruluşu şüursuz olaraq çalışmaqdadır. İnsandakı sağlam fikir, dəyər mühakimələri, mücərrəd düşünmə qabiliyyəti, ilham, anlama, anlayış, mühakimə etmə və incəsənəti qiymətləndirmə isə şüurun mütləq lazım olduğu, təqlid edilə bilməyən xüsusiyyətlərdir.
Eccles, təkamülçülərin şüur haqqındakı səhv fikirlərini bu şəkildə tənqid edir:
“Bu (zehni) meydana gəlmələr maddə-enerji arasındakı sadə qarşılıqlı təsirlərdən qaynaqlanmaz. Ağıl, beyin kütləsinin bir ifrazatı deyil… Heç şübhəsiz, heyvanlarda şüur olduğu iddiası tamamilə, maddi bir dünyada, tamamilə, təbii müddətlər perspektivində hərəkət edən doqmatiq təkamülçülərin yanılmasıdır. Mən də Popperin dediyi kimi belə söyləyəcəyəm, şüurun ortaya çıxmasında, həyatın ortaya çıxmasında da olduğu kimi bir sirr, bir bilməcə hətta bir möcüzə vardır.”5
Haqqında danışılan möcüzə, Allahın bənzərsiz yaratma qüdrətidir. Allah, insanın bədənini qüsursuzca yaratmış, ardından ona Öz ruhundan üfləmişdir. İnsanın sahib olduğu bütün şüurlu xüsusiyyətlər, məsələn görmə, eşitmə kimi duyğular və düşünmə, hiss etmə, duyğu kimi anlayışlar, Allahın ona verdiyi möcüzəvi nemətlərdir. Quranda bu gerçək insana belə xatırladılır:
De: “Sizi yaradan, sizə qulaq, göz və ürək verən Odur. Necə də az şükür edirsiniz!” (Mülk surəsi, 23)
Nəticə
“Evrensel” qəzetində yer alan xəbər, doqmatiq materializm təbliğatından başqa bir şey deyil. Cansız və şüursuz maddələrin, elektrik dövrələrinin, metalların, kabellərin düşünəcəklərini, sevgi, mərhəmət, şəfqət, qəzəb kimi hisslər duya biləcəklərini, anlama və anlayış qabiliyyətinə sahib ola biləcəklərini, dinlədikləri bir musiqidən zövq ala biləcəklərini, ədalət kimi anlayışlardan xəbərdar ola biləcəklərini, bir qoxudan xoşlana biləcəklərini qarşıya qoymaq yalnız elmlə deyil, ağıl və məntiqlə də ziddiyyət təşkil edən böyük bir yanılmadır. Materializmə kor-koranə bağlananlar xaric, mövzu haqqındakı elmi dəlilləri araşdıran hər insan eyni nəticəyə gələcək.
1) Hans Moravec Robotics Institute Carnegie Mellon University, http://www.frc.ri.cmu.edu/~hpm/
2) The Self And Its Brain: An argument for Interactionism, Karl Popper and John C. Eccles, Routledge, reprint 2000, səh. 207-208
3) Entrevista con, Sir John Eccles por Alexia Kábana, www.arvo.net/Ciencia_fe/Eccles_cerebro.htm
4) Arthur E. Wilder-Smith, The Natural Sciences Know Nothing of Evolution (Santee, California: Master Books, 1981), səh. 154
5) Entrevista con, Sir John Eccles por Alexia Kábana, www.arvo.net/Ciencia_fe/Eccles_cerebro.htm
