“Bilim ve Teknik” jurnalı təkamül nəzəriyyəsini müdafiə etmək üçün səylərini davam etdirir. Jurnalın bəzi nümunələri 2002-ci ilin fevralında nəşr olunmuşdur. Özge Balkız imzalı “Pəncərəmdəki dinozavr haradan gəldi?” quşların sürünənlərdən təkamül keçirdiyi iddiasının ümumi xülasəsidir. Jurnalda yer alan digər iki fərqli yazıda da, (“Müasir insan davranışları düşündüyümüzdən əvvəl başlamış” və “Musiqi ilə rəqs edən beyin” başlıqlı yazılar) təkamül nəzəriyyəsi ana mövzu olaraq olmasa da, sətiraltı oxucuya təlqin edilirdi.
“Bilim ve Teknik” jurnalının təkamül nəzəriyyəsi mövzusundakı elmi yanılmalarını daha əvvəl bir çox yazımızda ortaya qoyduq. Bu yazıda, jurnalın səhvlərini 2002-ci ilin fevral ayında qısaca nəzərdən keçirəcəyik. Ancaq bundan əvvəl ifadə edilməsi lazım olan əhəmiyyətli bir nöqtə vardır:
“Bilim ve Teknik” jurnalının bu mövzudakı əsl problemi, təkamül nəzəriyyəsiylə əlaqədar yazılarının dərhal hamısında, bu nəzəriyyənin sübut edilmiş bir həqiqət kimi təqdim edilməsi və nəzəriyyənin qarşısındakı etiraz, tənqid və əks-dəlillərin tamamilə görməzlikdən gəlinməsidir. Başqa sözlə, jurnal təkamül nəzəriyyəsinin əleyhindəki dəlillərlə üzləşmir, sanki bunlar yoxmuş kimi davranır. Bunun təbii nəticəsi, “Bilim ve Teknik” jurnalının bu mövzuda yazdıqlarının “ciddi qəbul edilmək” dərəcəsinin olduqca aşağı olmasıdır. Yazılarda heç bir realizm yoxdur; bu məsələlər hər cəhətdən araşdırılmır və təhlil olunmur. “Bilim ve Teknik” jurnalının yazarları, təkamül nəzəriyyəsini, fəlsəfədəki deyimlə “a priory” olaraq, yəni hər hansı bir dəlilə ehtiyac duymadan, bir ön mühakimə olaraq mənimsəməkdə, sonra da bu ön mühakimə əsasında ssenarilər yazırlar. Daha doğrusu, onlar təkamül nəzəriyyəsi dünyasında yaranan ssenariləri tərcümə edir və ötürürlər. Təsvir etdiyimiz bu vəziyyətin bəzi nümunələri “Pəncərəmdə dinozavr haradan gəldi?”. Yazıda quşların mənşəyi haqqında 50 ildən çox müddətdir qarşıya qoyulan müxtəlif fərziyyələr köçürülmüş, amma yazıçı bir dəfə belə izah edilən bu fərziyyələrin həqiqətən də mümkün olub olmadığını araşdırmamışdır. Yazıdakı bəzi keçidləri belə yazıya ala bilərik:
Quş-dinozavr təkamülü ssenarisinin sübut edilmiş bir həqiqət sanmaqla bağlı yanılması
“Bilim ve Teknik” jurnalının yazıçısı, yazının əvvəlində belə şərh edir: “Quşların dinozavrlardan təkamül keçirməsi bilinsə də, hansı dinozavr qrupundan təkamül keçirdikləri tam olaraq bilinmir.”
“Bilim ve Teknik” jurnalının yazıçısı burada “quşların dinozavrlardan təkamül keçirdiyinin bilindiyini” qeyd edərkən, sanki bütün elm dünyasını bilinən və qəbul edilən, konkret dəlillərə əsaslanan bir tezisdən söz edir kimi yazmışdır. Halbuki əslində quşların dinozavrlardan təkamül keçirməsi iddiası, təkamül nəzəriyyəsini müdafiə edən bir çox paleontoloq və ya anatomiyaçı tərəfindən qarşı çıxılan fərziyyədən ibarətdir. Sözgəlişi dünyanın ən məşhur ornitoloqlarından (quş alimləri) ikisi, Alan Fedussia və Larri Martin bunun tamamilə səhv bir ssenari olduğunu düşünürlər. Bu vəziyyət, bilinməyən bir sirr də deyil; ABŞ-dakı universitetlərdə tədris olunan “Developmental Biology” adlı dərs kitabında bunlar yazılmışdır:
Quşların dinozavr olduqlarına bütün bioloqlar inanmırlar… Bu qrup elm adamları, dinozavrlar və quşlar arasındakı fərqləri vurğulayırlar və bu fərqlərin çox böyük olduğunu və buna görə quşların özlərindən əvvəlki dinozavrlardan təkamül keçirəcəyini müdafiə edirlər. Məsələn, Alan Fedussia və Larri Martin, quşların bilinən hər hansı bir dinozavr qrupundan təkamül keçirə bilməyəcəyi fikrindədirlər. Bəzi çox əhəmiyyətli kladistik (soy əlaqəsi) məlumatlarına qarşı çıxırlar və öz iddialarını inkişaf biologiyası və biomexaniki ilə dəstəkləyirlər.1
Vəziyyət belə ikən “Bilim ve Teknik” jurnalının yazarının mövzuya “Quşların dinozavrlardan təkamül keçirməsi bilinsə də” deyə girməsi, bir marksist ictimai mövzuya “bütün insanlıq tarixinin sinif mübarizəsi olduğu bilinsə də” deyə girməsi kimidir. Yəni doqmatik, qərəzli və birtərəfli yanaşmadır.
Uçan sürünənlər ilə quşlar arasında əlaqə qurmaq yanılması
Eyni məqalənin davamında isə bunlar yazılıdır:
“Quşları digər canlı qruplarından bənzərsiz edən ən əhəmiyyətli xüsusiyyətləri, tükləri və uça bilmə imkanlarıdır. Bu xüsusiyyətlərin onlara dinozavrlardan keçdiyi düşüncəsi isə, fosil tapıntıları ilə təsdiqlənir. Uça bilmə xüsusiyyətinin, tükləri olmayan ancaq pulcuqlu dəriləriylə uça bilən dinozavrlardan olduğu bilinir. Dinozavrların pulcuqlu dəridən tüklü qollara təkamül keçirməsi mövzusunda fərqli düşüncələr var”.
Burada “Bilim ve Teknik” jurnalının yazarının yersiz danışdığını görürük. Çünki bəhs etdiyi iki fərqli canlı qrupu arasında, yəni uçan sürünənlər (pterosaurlar) və quşlar arasında təkamül əlaqəsi olduğunu zənn edirlər; halbuki belə bir əlaqə heç bir təkamülçü tərəfindən ortaya çıxılmaz. Uçan sürünənlər ilə quşların qanad strukturları bir-birindən çox fərqlidir və necə ki, heç bir təkamülçü də bunların arasında bir qohumluq olduğunu müdafiə etmir. Uçan sürünənlər, başqa sözlə uçan dinozavrlar, elm adamları tərəfindən Pterosaur olaraq adlandırılan nəsli kəsilmiş bir canlı qrupudur. Bunların mənşəyi, təkamül nəzəriyyəsi baxımından böyük bir problemdir, çünki fosil qeydlərində özlərinə xas strukturlarla birlikdə birdən ortaya çıxırlar. Onurğalı paleontologiyası sahəsində dünyanın ən qabaqcıl isimlərindən biri olan Karroll, bir təkamülçü olmasına baxmayaraq bu mövzuda aşağıdakı etirafını edir:
“Triasik dövrdə ortaya çıxan bütün uçan sürünənlər (pterosaurlar) uçuş üçün çox xüsusiləşmiş quruluşa malikdir… Atalarının nə olduğu mövzusunda və uçmalarının mənşəyinin ilk mərhələləri haqqında isə heç bir tapıntı yoxdur” 2
Uçan sürünənlərin qanad strukturları isə çox maraqlıdır: Uçan sürünənlərin qanadları üzərində digər sürünənlərin qabaq ayaqlarında olduğu kimi beş barmaqları vardır. Ancaq dördüncü barmaq, digər barmaqlardan təxminən iyirmi qat daha uzundur və qanad da bu barmağın altında uzanır. Əgər uçan sürünənlər quru sürünənlərdən təkamül keçirmiş olsaydılar, bu dördüncü barmağın da yavaş-yavaş, addım-addım uzanması lazım idi. Amma buna dair heç bir fosil dəlili olmadığı kimi, belə bir uzanma təbii seleksiya-mutasiya mexanizmləri ilə açıqlanması da mümkün deyil; çünki ara keçid mərhələləri canlının əllərini funksiyasız hala gətirəcəyi, amma uçma imkanı da verməyəcəyi üçün əlverişsiz olacaq.
“Bilim ve Teknik” jurnalının yazarının bu mövzudakı ən böyük səhvi isə, uçan sürünənlərin varlığını, sürünən-quş təkamülü iddiasına bir dəlil sanmasıdır. Qanad strukturları tamamilə fərqli olan bu canlı qruplarını təkamülün qohumluğun dəlili kimi təqdim etmək böyük səhvdir. Bir insan, ağcaqanadların və ya yarasaların da qanadlı olmalarından çıxış edərək, bu canlı qrupları və quşlar arasında təkamül əlaqəsi olduğunu iddia etdikdə nə qədər savadsız görünürsə, burada da eyni dərəcədə ön mühakiməli və yanlış görünür.
Archaeopteryx və quşların mənşəyi haqqındakı yanılmalar
“Bilim ve Teknik” jurnalındakı “Pəncərəmdəki dinozavr haradan gəldi?” başlıqlı yazının daxilində isə, quşların theropod (iki ayaqlı) dinozavrlardan təkamül keçirməsi və Archaeopteryx adlı nəsli kəsilmiş quş növünə aid fosillərin də “ara forma” xüsusiyyəti daşıdığı şəklindəki klassik təkamülçü iddialar təkrarlanmışdır. Bütün bu iddiaların keçərsiziliyini “Netcevap”ın əvvəlki məqalələrində ətraflı olaraq açıqlamışdıq. Lazım olduğunu düşünərək, eyni həqiqətlərin təkrar xülasəsini veririk:
Archaeopteryx haqqındakı təkamülçü ssenarinin etibarsızlığı, indiki vaxtda bir çox tapıntı ilə sübut edilmiş vəziyyətdədir. Hər nə qədər Archaeopteryx bəzi dinozavrlar ilə bənzər xüsusiyyətlərə sahib olduğu qarşıya qoyulmuş isə də, bu bənzətmədə həqiqi olmadığı, fosilin bir quşa aid olduğu, zaman içində fosilin anatomik xüsusiyyətləri üzərində edilən daha ətraflı araşdırmalarla ortaya çıxmışdır. Məsələn, əvvəllər çənə sümüyünün dinozavrlara bənzədiyi iddia edilmiş olsa da, kompüter tomoqrafiyası istifadə edilərək Haubitz və qrupu tərəfindən aparılan araşdırmalarda Archaeopteryx çənə quruluşunun dinozavrlarla deyil, müasir quşlar ilə eyni olduğu görülmüşdür.3
Larri Martin və qrupu isə, Archaeopteryx nə dişlərinin nə də bilək sümüklərinin theropod dinozavrlarından gələ bilməyəcəyini göstərmişdir. Dişlər digər dişli quşlarla eyni xüsusiyyətlərə malikdir və bilək sümükləri isə dinozavrlarınkı ilə heç bir homologiya göstərmir.4
Archaeopteryx skelet quruluşunun isə onun önə əyilmiş dayanmasına səbəb olduğu və bunun da dinozavrlara aid bir xüsusiyyət olduğu iddiası isə elm adamları tərəfindən təsdiq edilmir. A.D. Volker bu şərhin səhv olduğunu və Archaeopteryx skelet quruluşunun eyni quşlarda olduğu kimi canlının geriyə doğru dayanmasını təmin etdiyini açıqlamışdır.5
Bundan əlavə, Archaeopteryx orqanları də theropod dinozavrları ilə heç bir uyğunluq təşkil etmir.6
A.D. Volker, Archaeopteryx qulaq bölgəsini də araşdırmış və qulaq quruluşunun da müasir quşlar ilə eyni olduğunu ifadə etmişdir.7
Wales Universitetinin Biologiya Elmləri İnstitutundan J. Riçard Hinklif isə, embrionları üzərində müasir izotopik texnikadan istifadə edərək quşların əllərinin II, III və IV barmaqlardan meydana gəlmişdirsə, theropod dinozavrlarının I, II və III. barmaqları müəyyən edilmişdir. Bu Archaeopteryx-dinozavrların problemidir.8
Riçard Hinklifin araşdırma və müşahidələri, məşhur elm jurnalı “Science”ın 1997-ci il tarixdəki bir nəşrində belə nəşr olunmuşdur:
Theropodlarla quş sümükləri arasındakı uyğunluq, “dinozavr-mənşəyi” hipotezi ilə əlaqədar digər bəzi problemləri ağıla gətirir. Bunlardan bəziləri bunlardır:
- Archaeopteryx qanadı ilə müqayisədə, (bədən böyüklüyünə görə) theropodun daha kiçik olan qabaq qolu. Belə kiçik qollar olduqca böyük bir dinozavrın yerdən yuxarıya doğru uçması üçün yarayacaq ön-qanad deyildirlər.
- Theropodlardakı bilək sümüyü, yalnız dörd növdə var. Əsasən, theropods bilək parçaları daha çoxdur. Archeopteryx ilə oxşarlıq yaratmaq çox çətindir.
- Zamanlama ilə əlaqədar bir paradoks isə, bir çox theropod dinozavrın və xüsusilə də, quşa bənzəyən dromaesaurların fosil qeydlərində Archaeopteryxdən daha sonra tapılmalarıdır.9
Hinklifin ifadə etdiyi “zamanlama uyğunsuzluğu”, Archaeopteryx haqqındakı təkamülçü iddialara ən öldürücü zərbəni endirən həqiqətlərdən biridir. Amerikalı bioloq Jonathan Vells də 2000-ci ildə nəşr olunan “Icons of Evolution” (Təkamülün ikonaları) adlı kitabında, Archaeopteryx təkamül adına sanki bir “ikona” (müqəddəs simvol) halına gətirildiyini, halbuki dəlillərin bu canlının “quşların ilk atası” olmadığını açıqca göstərdiyini vurğulayır. Vellsə görə bunun göstəricilərindən biri, Archaeopteryx atası olaraq göstərilən Theropod (iki ayaqlı) dinozavrların, əslində Archaeopteryxdən daha gənc olmalarıdır: “Yerdə qaçan iki ayaqlı dinozavrlar, Archaeopteryxin nəzəri atalarından gözlənilən bəzi xüsusiyyətlərə sahibdirlər, amma (fosil qeydlərində) Archaeopteryxdən daha sonra ortaya çıxarlar.”10
Göründüyü kimi, elmi tapıntılar Archaeopteryx dinozavrlarla quşlar arasında bir ara keçid canlısı ola bilməyəcəyini ortaya qoyur, bəzi təkamülçülərin bu mövzuda irəli sürdükləri iddiaların etibarlı olmadığını göstərir.
Tüklü dinozavrların əfsanəsi və Archaeopteryxin mükəmməl tükləri
“Bilim ve Teknik” jurnalındakı “Pencərəmdəki dinozavr haradan gəldi?” başlıqlı yazıda sərgilənən bir digər yanılma, quş tüklərinin mənşəyi haqqındadır. Məqalənin müəllifi, keçmişdə “tüklü dinozavrlar”ın yaşadığını iddia edir (bunun fosillər tərəfindən isbatlı andığını iddia etməkdə), sonra da bu canlıların “tüklərinin” quş tüklərinə çevrildiyini irəli sürür. Ancaq bu iddialar bir neçə fərqli cəhətdən etibarsızdır:
- Keçmişdə “tüklü dinozavrlar” yaşadığı iddiası, sübut edilmiş məlumat deyil, çox müzakirə edilən bir fərziyyədir. Son 10 il ərzində bəzi fərqli fosil canlıların “tüklü dinozavr” olduğu iddia edilmişdir, amma bu iddiaların bəziləri tamamilə çürümüşdür, bəziləri də hələ də mübahisəlidir. Əsas “tüklü dinozavr”lardan birinin (Archaeoraptor) tamamilə bir fosil saxtakarlığı olduğu ortaya çıxmışdır və “Bilim ve Teknik” jurnalının yazıçısı da bunu qəbul edir. 1996-ci ildə geniş media təbliğatı ilə gündəmə gətirilən Sinosauropteryx fosilinin əslində quş tükünə bənzər heç bir quruluşa sahib olmadığı isə 1997-ci ildə aparılan araşdırmalarla aydın olmuşdur.11 Başqa heç bir “tüklü dinozavr” namizədi təklif edilmir. Bu canlıların fosillərinə bəzi “tüklü” strukturlara rast gəlinsə də, bunların əslində tük, yoxsa adi sürünən pulcuqlarının çıxıntısı olduğu dəqiq müəyyənləşdirilməmişdir. Feddusia kimi avtoritetlər bu strukturların “kolajen lifləri” olduğunu və tük olaraq qəbul edilməsinin böyük yanlış olacağını qeyd edirlər.12
- Əgər “tüklü dinozavrlar” həqiqətən mövcud olsalar, belə bu vəziyyət sürünən-quş təkamülü iddiasına əsas deyil, çünki sözü gedən canlıların heç birində quş tüklərinə bənzərlik təşkil edən bir quruluş yoxdur. Azərbaycan dilində dəri üzərindəki hər cür kapillyar quruluşa “tük” deyildiyi üçün bu mövzuda zehin qarışıqlığı yarana bilər. Əslində, quş lələkləri çox orijinal quruluşa və son dərəcə mürəkkəb dizayna malikdir. Bu dizayndan başqa, quş tüklərinin biokimyəvi strukturu çox dəqiqdir. Connektikut Universitetində fiziologiya və neyrobiologiya üzrə professor olan A.H. Braşa görə “quş tüklərinin zülal quruluşu digər onurğalıların heç birində görülməyən, tamamilə xüsusi” quruluşdur.13
- Ən qədim quş, Archeopteryx, müasir uçan quşlar ilə unikal tük quruluşuna malikdir. Arxeopteryx 150 milyon il əvvəl yaşamışdı. “Tüklü dinozavr” olduğu iddia edilən canlıların fosillərinin hamısı isə, Archaeopteryxdən daha gəncdir. Yəni təkamülçülərin “quşların atası olan tüklü dinozavrlar” olaraq göstərməyə çalışdıqları canlıların hamısından daha əvvəl, mükəmməl bir quş tükü quruluşuna sahib olan bir canlı (Archaeopteryx) onsuz da yaşamışdır. Dünyanın onurğalı paleontologiyası mövzusundakı ən böyük qabaqcıllarından biri olan Robert Carroll, “Patterns and processes of Vertebrate Evolution” adlı kitabında bu mövzuda təkamül nəzəriyyəsinin çıxılmaz vəziyyətdə olduğunu qəbul edir. Çünki Karroll ifadə etdiyi kimi, Archaeopteryx tükləri müasir uçan quşlarla tamamilə eyni quruluşdadır və buna görə də uçuş tüklərinin quruluşu 150 milyon ildir heç dəyişməmişdir.14 Bundan əlavə, bu tüklərin Archaeopteryxdə necə ortaya çıxdığı təkamülçü yanaşma ilə izah edilmir, çünki Karroll ifadəsiylə “bu tüklərin Archaeopteryxdəki böyük ölçüyə çatanadək uçuş aparatı olaraq necə bir funksiya görəcəklərini anlamaq mümkün deyil.”15
Qısası, məlum olan ilk quş olan Archaeopteryx, bugünkü uçan quşlardan fərqsiz uçuş sistemiylə birdən-birə yer üzündə ortaya çıxmışdır. Archeopteryxin atası olduğu iddia edilə bilən heç bir canlı yoxdur. Bu vəziyyət, bir daha, canlıların bir təkamül prosesi ortaya çıxarmadıqlarını, bir-birlərindən müstəqil şəkildə “yaradıldıqlarını” göstərir.
Pəncərədə “dinozavr” yoxdur
Burada qısaca yekunlaşdırdığımız dəlillər, “Bilim ve Teknik” jurnalının təkidlə müdafiə etdiyi “quşlar dinozavrlardan təkamül keçirdi” tezisinin elmi əsası olmayan xəyal məhsuludur. Bu tezisin bu cür davamlı şəkildə tətbiqi təkamül nəzəriyyəsini kollektiv olaraq qəbul etmək təbliğatının nəticəsidir. Son dərəcə dayaz və səthi iddialarla, hətta fosil saxtakarlıqlarıyla həyata keçirilən bu iddianın ciddi olmadığını, mövzu haqqında mütəxəssis olan təkamülçü elm adamları belə qəbul edirlər. “Bilim ve Teknik” jurnalının yanlışlarının əsasında isə, əvvəldə ifadə etdiyimiz kimi, jurnal təkamül nəzəriyyəsini sübut edilmiş bir həqiqət kimi görməsi dayanır. Bu qərəzli və birtərəfli dünyagörüşü içində, təkamül nəzəriyyəsi dünyasında ortaya atılan hər cür fərziyyəsi böyük kəşf kimi alıb oxucularına təlqin edirlər. Lakin bu nümunədə gördüyümüz kimi, jurnalın ciddiliyini və etibarlılığını ciddi şəkildə yarada bilirlər.
Digər iki yazı
2002-ci ilin fevralında nəşr olunan digər “İki yazı” jurnalının digər iki məqaləsi də eyni yanaşmaya malikdir. “Müasir insan davranışları düşündüyümüzdən əvvəl başlamış” başlıqlı yazıda, insanın mədəniyyətinin sanılandan çox daha qədim tarixlərə qədər getdiyini göstərən tapıntılar köçürülür: 77 min il əvvəlinə aid “peyvənd daşları” tapılmışdır. Və bu tapıntının göstərdiyi (ancaq “Elm və Teknika”ın heç danışmadığı) əhəmiyyətli bir nəticə vardır: Təkamülçülər tərəfindən təkidlə “ilk insan” və ya “meymun-insan” kimi göstərilməyə çalışılan Homo erektus və Neandertal adamı kimi insan irqləri, ilk deyillər, çünki həmin tarix (77 min il bundan əvvəl) Homo erectus və Neandertal insanın yaşadığı dövrdür. Ancaq “Bilim ve Teknik” bu təbii nəticəni görməzlikdən gəlir və olan daşları təkamülçü anlayışlarla kamuflyaj edərək sanki darvinizm lehinə bir tapıntı görünüşünə salır.
2002-ci il fevral digər təkamülçü şərhlər isə “Musiqi ilə beyin rəqsi” başlıqlı məqalədə yer alır. Bu yazıda da təkamül nəzəriyyəsi lehinə hər hansı bir tapıntı təqdim edilmir, yalnız insan beyni ilə əlaqədar tapıntıların təkamül nəzəriyyəsinə görə izahı edilməyə çalışılır. Halbuki daha əvvəlki bəzi “Netcevap” yazılarında da araşdırdığımız kimi, insanın zehni funksiyalarının mənşəyi haqqında təkamül nəzəriyyəsi və ümumi olaraq materialist fəlsəfə çıxılmaz vəziyyətdədir. (Ətraflı məlumat üçün baxın: http://www.netcevap.org/butopya0106.html)
Nəticə
Əslində son bir neçə il ərzində “Bilim ve Teknik” jurnalında həyatın mənşəyi haqqında nəşr olunan yazılara baxdığımızda, demək olar hamısının bəzi fərziyyələrin oxuculara bir həqiqət kimi qəbul etdirilməyə çalışıldığını görürük. “Bilim ve Teknik” jurnalının yazarları, təkamül nəzəriyyəsini müdafiə etmir (çünki bu istiqamətdə bir dəlil göstərmir), ancaq təkamül nəzəriyyəsi adına xoş təsvir yaratmağa çalışırlar. Ancaq bu, heç də belə deyil; Təkamül nəzəriyyəsi çökür. “Bilim ve Teknik”da nəşr olunan bir məqalə bu baxımdan istisnadır: Prof. Dr. Ali Gören imzalı “Həyatın mənşəyinə yeni yanaşma: Şüurlu dizayn”. O məqalədə fərziyyələr dəyişdirilməmiş, bunun yerinə, elmi tapıntılar həqiqi və çoxtərəfli şəkildə qiymətləndirilmiş və həyatın əsl mənşəyi açıqlanmışdır: Şüurlu dizayn, başqa sözlə yaradılış.
Ümid edirik ki, “Bilim və Texnika” jurnalının rəhbərliyi onların səhifələrində olduğu üçün daha da dəqiq düşünəcəkdir. Ön mühakimələrdən xilas olduqda, onlar da kainatın və bütün həyatı yaradan Allahın olduğunu görür və elm bizə bu həqiqətin açıq sübutlarını təqdim edir.
1) Scott F. Gilbert, “Did Birds Evolve from the Dinosaurs?”, Developmental Biology, Sixth Edition, chapter 16.4 (http://www.devbio.com/chap16/link1604.shtml)
2) Robert L. Carroll, Vertebrate Paleontology and Evolution, New York: W. H. Freeman and Co., 1988, səh. 336
3) B. Haubitz, M. Prokop, W. Döhring, J.H. Ostrom, and P. Welinhofer, Paleobiology 14(2):206 (1988).
4) L.D. Martin, J.D. Stewart, and K.N. Whetstone, The Auk 97:86 (1980).
5) A.D. Walker, Geological Magazine 117:595 (1980).
6) S. Tarsitano and M.K. Hecht, Zoological Journal of the Linnaean Society 69:149 (1980).
7) A.D. Walker, as described in Peter Dodson, “International Archaeopteryx Conference,” Journal of Vertebrate Paleontology 5(2):177, iyun 1985.
8) Richard Hinchliffe, “The Forward March of the Bird-Dinosaurs Halted?”, Science, cild 278, sayı 5338, 24 oktyabr 1997, səh. 596-597.
9) Richard Hinchliffe, “The Forward March of the Bird-Dinosaurs Halted?”, Science, cild 278, sayı 5338, 24 oktyabr 1997, səh. 596-597.
10) Jonathan Wells, Icons of Evolution, Regnery Publishing, 2000, səh. 117
11) “Plucking the Feathered Dinosaur”, Science, cild 278, 14 noyabr 1997, səh. 1229 .
12) Alan Feduccia, The Origin and Evolution of Birds, 2nd Ed. New Haven: Yale University Press, 1999 .
13) A. H. Brush, “On the Origin of Feathers”, Journal of Evolutionary Biology, sild. 9, 1996. səh. 132
14) Robert L. Carroll, Patterns and Processes of Vertebrate Evolution, Cambridge University Press, 1997, səh. 280-281
15) Robert L. Carroll, Patterns and Processes of Vertebrate Evolution, Cambridge University Press, 1997, səh. 314
