Elm jurnallarının sual-cavab hissələri, oxucuların müxtəlif elmi mövzulardakı maraqlarını aradan qaldırma məqsədiylə tətbiq olunan gözəl cəhddir. Ancaq həm verilən sual, həm də buna verilən cavab əsassız olduğunda bu xidmətin fayda gətirməkdən çox zərər verəcəyi gözdən qaçırılmaması lazım olan əhəmiyyətli bir nöqtədir.
“Hürriyet Bilim”in 13 dekabr 2003-cü il tarixdəki sayında tam da belə bir vəziyyət ortaya qoyuldu. “Böcəklərdə dizayn səhvi varmı?” başlıqlı yazıda, jurnalın redaktoru oxucuya mövzunu izah edərkən elmi tapıntıları tamamilə nəzərə almadan, gerçəklərin əksinə istiqamətində subyektiv şərhlər edirdi.
Biz, bu cavablandırmadakı səhvi aşağıda izah etməklə həm oxucuya mövzuyla əlaqədar doğru olan şərhi etməyi həm də cəmiyyətin səhv məlumatlanmasının qarşısının alınmasını məqsəd qoyuruq.
Oxucu, bağçada işləyərkən fərq etdiyi, arxası üstə dönmüş bir böcəyə kömək etdiyini izah etməkdə və əks halda böcəyin öləcəyini düşündüyünü ifadə etməkdədir. Özü sonra jurnal səlahiyyətlilərinə “Milyonlarla illik təkamül, necə olub ki, bu qədər öldürücü dizayn səhvini ortadan qaldırmayıb?” sualını yönəltməkdədir.
Həqiqətdə əldəki tapıntılar, böcəklərin “milyonlarla illik təkamül” deyil, “milyonlarla illik təkamülsüzlük” yaşadığını göstərməkdədir. Ən qədim böcək fosilləri, Devon dövrünə aiddir. Daha sonrakı Pensilvanya dövründə isə çox sayda fərqli böcək növü bir anda ortaya çıxar. Məsələn, tarakankimilər birdən və bugünkü strukturlarıyla meydana çıxar. Amerikan Təbiət Tarixi Muzeyindən Betty Faber, “350 milyon il əvvəlinə aid tarakan fosillərinin bugünkülərlə eyni olduğunu” bildirməkdədir.1
Həqiqətdə böcək olmayan, ancaq əksəriyyətlə böcək olaraq xatırlanan hörümçək, gənə və qırxayaq kimi canlıların 380 milyon illik fosil nümunələri də indiki vaxtda yaşayan nümunələrindən fərqsizdir. Belə ki, bu fosilləri Amerikan Elmi İnkişaf etdirmə dərnəyinin 1983-cü ildəki illik yığıncağında şərh edən bir elm adamı “sanki dünən ölmüş kimidirlər” şərhini etmişdir.2
- Wootton və C. Ellington adlı araşdırmaçılar isə “Biomechanics in Evolution” adlı kitabda yer alan məqalələrində bu mövzuda belə yazarlar:
“Böcəklər, orta və üst daş kömür dövrlərində ilk dəfə ortaya çıxdıqlarında bir-birlərindən çox fərqlidir və böyük hissəsi də qanadlıdır. Bir neçə ədəd qanadsız və daha primitiv böcək vardır, amma heç bir ara forma bilinməməkdədir”.3
Hörmətli oxucu bilməlidir ki, böcəklər, özünün zənn etməkdə olduğunun tam əksinə, heç bir təkamül əlaməti göstərməməkdədirlər. Bu canlıların qalıqları, digər bütün canlı qruplarında olduğu kimi, qalıq təbəqələrində birdən və qüsursuz strukturlarıyla ortaya çıxarlar. Ayrıca yuxarıda izah etdiyimiz kimi yüz milyonlarla il boyunca da heç dəyişməmişlər. Bütün bunlar, daha əvvəl yaşamış atalardan mərhələli inkişaf iddiasında olan təkamül nəzəriyyəsinin iddialarını tamamilə rədd etməkdədir. Açıq-aşkar gerçək, böcəklərin şüurlu olaraq hazırlandıqları, yəni yaradıldıqlarıdır.
“Pis dizayn” yanılması
Ayrıca növlərin təkamüllə ortaya çıxdığını zənn edən oxucunun böcəyin arxası üstə enişinə baxaraq bunlarda dizayn səhvi olduğunu düşünməsi, ən sadə ifadə ilə, isabətsizdir. Böcəklərin bütün xüsusiyyətlərində “dizayn səhvi” deyil dizayn “üstünlüyü” görülməkdədir.
İnsan saniyədə 10 dəfə belə qolunu açıb bağlaya bilməzkən, milçək saniyədə 500 dəfə qanad çırpma qabiliyyətinə malikdir. Üstəlik hər iki qanadını eyni zamanda çırpar. Əgər qanadların titrəşim arasında ən kiçik uyğunsuzluq olsa, milçək tarazlığını itirəcək, amma heç bir zaman belə bir uyğunsuzluq olmaz.
- Wootton, “Milçək qanadlarının mexaniki dizaynı qanadlarının mexaniki dizaynı” başlıqlı məqalədə belə yazır:
“Milçək qanadlarının işləməsini öyrəndikcə, sahib olduqları dizaynın nə cür həssas və qüsursuz olduğunu daha yaxşı anlayırıq… Son dərəcə elastik xüsusiyyətlərə sahib parçalar, havanın ən yaxşı şəkildə istifadə edilə bilməsi üçün, lazımlı qüvvətlər qarşısında lazımi elastikliyi göstərəcək şəkildə həssaslıqla bir yerə gətirilmişlər. Milçək qanadlarıyla rəqabət edə biləcək texnologiya yoxdur”. 4
ABŞ, Berkeleydəki Kaliforniya Universiteti ilə Stanford Universiteti elm adamlarından təşkil olunmuş araşdırma qrupu, robot yaratmada tarakanlardan ilham alırlar. Elm adamları və mühəndislərin işlərindən xəbər verən və Amerikan Elmi İnkişaf etdirmə dərnəyinin xəbər saytı “Eurakalert”də nəşr olunan bir məqalənin başlığı, elm adamlarının inkişaf etdirməyi məqsəd qoyduğu robotlarla tarakanlar arasında etdiyi müqayisə baxımından diqqət çəkicidir: “Sabahın super robotları hərəkət qabiliyyətlərini günümüzdəki tarakanın ayaqlarına borcludurlar”. 5
“Super” dizayn əgər bir böcəkdəki dizayna borcludursa, bundan gəlinən məqbul nəticə, böcəkdəki dizaynın super robotdakı dizayndan daha üstün olduğudur. Böcəklərdə “pis dizayn” olduğu deyil…
Görüldüyü kimi, hörmətli oxucuda elm adamları və mühəndislərlə tamamilə ziddiyyət təşkil edən qiymətləndirmə meyarından söhbət gedir.
Bunlar böcəklərin mənşəyi haqqındakı elmi gerçəklərdir. İndi bu yazını nəşr edən “Hürriyet Bilim”in tutumunda gördüyümüz səhvə toxunaq.
Bu cavablandırmaqla əlaqədar ən əhəmiyyətli səhv, yuxarıdakı gerçəklərə toxunan tək bir söz sərf edilməmiş olmasıdır. Oxucuya verilən cavabda böcəklərin bəzi xüsusiyyətləri sayıldıqdan sonra, “böcəklər yer üzündə ən müvəffəqiyyətli keçmişə sahib olan qrupdur”, “məncə böcəklər təkamül mövzusunda ən müvəffəqiyyətli heyvanlar arasındadır” kimi səthi yanaşmalara müraciət edildiyi görülməkdədir.
Digər tərəfdən, “Hürriyet Bilim”in gerçəkləri şərh etmədə tam mənasıyla bir məntiqsizlik içində olduğu ortaya çıxmaqdadır. Çünki yüz milyonlarla il dəyişmədiyi bilinən böcəklərin təkamülləşdiyi, üstəlik bunun müvəffəqiyyətli (!) təkamül olduğu iddia edilməkdədir. Ancaq yuxarıda göstərdiyimiz kimi, belə bir təkamül haqqında danışılan deyil və “Hürriyet Bilim” olmayan bir təkamüldən danışmaqdadır. Təxəyyülün də elmi gerçəklərə üstün tutulmasının heç kimə fayda verməyəcəyi açıqdır.
Buradan “Hürriyet Bilim” oxucularına da çağırış var və jurnalda bundan belə təkamüllə əlaqədar suallar haqqında danışılanda, “Hürriyet Bilim” tərəfindən edilən cavablandırmalarla kifayətlənməmələrini, saytımızda verilən məlumatları şübhəsiz, qiymətləndirmələrini tövsiyə edirik.
- Kusinitz, “Science” World, 4 fevral 1983, səh. 19
- New York Times Press Service, San Diego Union, 29 may 1983; W. A. Shear, “Science”, cild 224, 1984, səh. 494
- J. Wootton, C. P. Ellington, “Biomechanics and the Origin of Insect Flight”, Biomechanics in Evolution, ed. J. M. V. Rayner ve R. J. Wootton, Cambridge, Cambridge University Press, 1991, səh. 99
- Robin Wootton, “The Mechanical Design of Insect Wings”, Scientific American, cild 263, noyabr 1990, səh. 120
Eurekalert (Amerikan Bilimi Geliştirme Birliği Bilim Haberleri Sitesi) Tomorrow”s super robots may owe their mobility to a cockroach’s legs today, 26 avqust 2002: http://www.eurekalert.org/pub_releases/2002-08/aps-tsr082602.php